कौटुंबिक संस्थाचालन

पुरुषप्रधान मानसिकता स्त्रियांचीही असू शकते

असं इथले एक (बहुतेक आधुनिक स्त्रीवादी, इ.) सदस्य म्हणाले. यावर विचार केला असता असे जाणवले कि, एतत्सम विचार करणार्‍या लोकांचा विरोध हा पुरुषांना नसून पुरुषप्राधान्याला आहे. हे पुरुषप्राधान्य पुरुष वा स्त्रीया कोणीही (आपल्या स्वार्थासाठी वा आंधळेपणाने आपल्या अहितासाठी) राबवू शकत असू शकते.
उदा. पुरुषप्रधान स्त्री आपल्या पतीचे आडनाव स्वतःला लावायचा आग्रह धरू शकते. पतीने कमवावे व सर्वात मोठी रिस्क त्याने घ्यावी, तिचा (रिस्कचा) माझा संबंध नाही असे ती मानत असू शकते.
तसेच पुरुषप्रधान पुरुष माझ्या बहिणीचे लग्न मीच लावून देणार म्हणून स्वतःचे आर्थिक नुकसान करून घेऊ शकतो. शिवाय कमवण्याचा अधिकार माझाच आहे म्हणून बायकोला, मुलीला नोकरी करण्यात बाधा आणू शकतो.

आता कुटुंब एक संस्था आहे नि ती राज्यसभेप्रमाणे चालते असे म्हणता यावे. म्हणजे काही सदस्य सभा सोडतात (दुसर्‍या कुटुंबांत जातात) वा रिटायर होतात (मरतात) पण जनरली ती एक गोईंग एंटीटी असते. काहींचे म्हणणे असेल कि नवविवाहित नव्या घरात जातात तेव्हा एक नवे कुटुंब चालू होते आणि पैकी शेवटचा मरतो तेव्हा संपते. काही का असेना, कुटुंबाचे कंपोझिशन नेहमी बदलत असते. परिस्थिती नेहमी बदलत असते. वय, गरजा, उत्पन्न, स्थान, सामाजिक स्तर, शैक्षणिक स्तर, आवडी निवडी, इ इ फार बदलत असतात. बहुधा कुटुंबाकडे असलेल्या वेळात नि असलेल्या स्रोतांत सगळ्यांच्या सगळ्या गरजा भागवणे असंभव असावे.

क्षणभर असे समजू की सारे कुटुंबातले सदस्य समजूतदार आहेत. म्हणजे कोणालाही कोणताही अन्याय करायची इच्छा नाही. असेही समजू कि कोणतीही लिंगप्रधानता नाही. पण आपले रास्त सुख हवे आहे. त्यासाठी शांतपणे वाटाघाटी करायच्या आहेत. कुटुंब चालवण्यासाठी, म्हणजे प्रधान म्हणून निर्णय घेण्यासाठी वा अन्यथा, जी शारिरीक क्षमता लागते, बुद्धिमत्ता लागते, समाजशीलता लागते, इ इ लागते, त्यांचा नि लिंगाचा काही एक संबंध नाही.

(माझ्या व्यक्तिगत मताने याला फक्त खालिल अपवाद आहेत -
Unless made clear otherwise through explicit declaration right at the beginning of marriage -
१. मुलाच्या जन्मावेळी स्त्रीयांनी सारे व्यक्तिगत फायदे आवश्यक असल्यास बाजूला ठेवणे. यात नोकरी आली, पदे, प्रमोशने, पैसे, इतर फायदे, इ इ सगळे आले. शिवाय जो डोक्टरही सांगू शकत नाहीत तो स्त्रीयांच्या जीवालाच होणारा ऐनवेळीचा धोका देखिल आला.
२. मुल जोपर्यंत सज्ञान होत नाही तोपर्यंत पालकांनी कोणतेही कॉंप्रो न करता त्याच्या सार्‍या आर्थिक, सामाजिक, मानसिक, वेळ देण्याच्या, इ इ गरजा समाधानकारक रित्या पूर्ण करणे. यातही स्त्रीयांनी मुले विशेषतः लहान असताना जास्त सहभाग घेतला पाहिजे.)

जेव्हा पुरुषप्रधानतेवर टिका होते, तेव्हा त्यात एकूण पुढील प्रमाणे काही म्हणायचे असते - "पुरुष स्वतःच्या स्वार्थासाठी नि स्त्रीया ब्रेन वॉश झाल्याने कुटुंबात पुरुषांच्या हितांचे निर्णय घेतात, जेणेकरून स्त्रीयांवर अन्याय होतो." यात लक्षात घ्यायची गोष्ट ही आहे कि टिका पुरुषप्रधानतेवर, तिच्या इंट्रींसिकली (अंतर्भूत) अन्याय्य असण्यावर आहे. शब्दा मग इथे कुटुंबचालकांचे चार प्रकार पडतात १. पुरुषप्रधानवादी पुरुष २. अशीच स्त्री ३. पुरुषप्रधानवादी नसलेला पुरुष ४ अशीच स्त्री.

यातल्या आंतर्भूत शब्दावर मला आपत्ती आहे. उदा. १. मुलीने लग्नानंतर मुलाघरी जायचे नि २. मुलाने लग्नानंतर मुलीघरी जायचे हे दोन आणि दोनच पर्याय असतील आणि त्यातला क्रमांक एक समाजाची निवड असेल तर तो अन्याय ठरत नाही. (इथे दरवेळी भांडायची तेव्हा समाजात इच्छा नव्हती असे धरू.)
(इथे मला पहिला प्रश्न पडतो - "आम्ही पुरुषप्रधानवाद्या पुरुषांसारखे नाही पण आम्हीच (मीच, पुरुषच) घर चालवू" असे म्हणणारे पुरुष वास्तविक पुरुषप्रधानवादी असतात का?)

शिवाय पुरुषप्रधानवाद्यांवर टिका करताना त्यात बर्‍यापैकी रास्तपणा, सच्चेपणा असावा. म्हणजे आडनाव बदलले अन्याय म्हणता येईल, गुन्हा म्हणता येईल का? नाही. शिवाय अन्याय म्हणताना देखिल थोडा विचार करावा. म्हणजे कोणाच्याही नातेवाईकांत ५०% स्त्रीया असतात. त्यांची (वा पुरुषांचीही)नावे वाचताना होस्टेलच्या सदस्यांची नावे वाचतोय इतकी भिन्न दिसू नयेत. कोणत्या लिंगाचा व्यक्ति लग्नापूर्वी व लग्नानंतर कोणत्या कोणत्या पालकांची किती किती मधली नावे नि आडनावे लावतोय याने घोळ होईल. उदा. अशी नावे ८-१० पिढ्या वापणारांना "तुम्ही मुळचे कुठले?" हा प्रश्न विचारला तर तो "इनव्हॅलिड क्वेश्चन" होईल. मला कोणतेही कपडे आवडत असले तरी कंपनीत जाताना मला तिचे नियम वापरून त्यांच्या संकेतांत बसणारे कपडे घालावे लागतात. आज कंपनी ही एकत्र कुटुंबाचे दुसरे नाव आहे.

शिवाय लिंग एकटेच सारे काही ठरविते हे गृहितक नकळत धरले जाते. नाते, इ देखिल फार महत्त्वाचे असतात. मुलीची मुलगी जनरली भावाच्या मुलापेक्षा प्रिय असते. म्हणून पुरुषप्रधान म्हणून टिका करताना "दिसताक्षणी गोळी घालण्याचे आदेश" पाळू नयेत.

असो. आता प्रश्न येतो कि विभक्त कुटुंबांत, ज्यांत दोन्ही सदस्य (व नंतर येणारी मुले)कोणतीही लिंगप्रधानता पाळत नाहीत त्यांनी निर्णय कसे घ्यावेत? कुटुंब रडरलेस असू शकत नाही. खालिल प्रश्न उद्भवतात -

पून्हा लक्षात घ्या खालील मुद्दे उपस्थित करताना सदस्यांचा स्वार्थ नाही आणि समजूतदारपणा त्यांना शक्य तितका आहे.
१. सहजीवन प्रारंभ करण्यापूर्वी दोघांनी संपूर्ण आयुष्यात महत्त्वाच्या डिसिजन्सवर काय भूमिका असेल यावरचे सारे प्रमुख मतभेद मिटवले पाहिजेत का? ते रेकॉर्ड केले पाहिजेत का?
२. दोघांनी आपापल्या कमाईचे पैसे सवते ठेवले तर - पैसे उसने कधी द्यायचे? व्याज इ लावायचे का? परत घ्यायचे का? एकमेकांना सांगायचे का?
३. नेहमी नात्यासाठी एक्झिट प्रोसिजर बनवून ठेवायची का? कोणाचे असेट कोणते असतील? मुले कोणाची असतील?
४. बायकोला अजून एक मूल नको, नवर्‍याला हवे. दोघांचे (खूप हुशार असल्याने) बरेच, बराच वेळ युक्तिवाद होणार. काय करायचे? हेच मुलाचे शिक्षणाचे मिडियम, परदेशी पाठवायचे कि नाही, इ इ बर्‍याच बाबतीत झाले तर? अशा बाबतीत केवळ एक निर्णय होऊ शकत नाही म्हणून घटस्फोट घ्यायचा का?
५. शेवटी मीच का पडती बाजू घ्यायची असे प्रत्येकाला वाटू लागले तर? हा निर्णय मी करणार, पुढचा तू, ही स्टाईल विचित्र नाही का?
६. निर्णयप्रक्रियेच्या अवघडपणामुळे एका जीवनात १-२/३-४/४-५ घटस्फोट नॉर्मल जरी मानले तरी घटस्फोट टू घटस्फोट काळात देखिल निर्णय फार सुखाने घेतले जातील अशी शाश्वती आहे काय?
७. बायकोला तिच्या माहेरी जायचेय, नवर्‍याला त्याच्या, पैसे नि सुट्या लिमिटेड असतात, दोन्ही आजीआजोबांना नातवंडे पाहायचीत. दोन्हीकडे काहीतरी महत्त्वाचं आहे. कोणीही माघार घेत नाहीय. काय करणार?
८. बायकोचा कझिन (वा एक मित्र) नवर्‍याला आवडत नाही, नवर्‍याचा कझिन बायकोला अजिबात आवडत नाही. पण त्यांना एकमेकांशिवाय करमत नाही. कसे ठरवणार कोण, कधी घरी येणार?
९. कॉमन खर्च कोण किती करणार? दुसर्‍याने त्याचे पैसे कसे खर्चावे, खर्चून नये वा गुंतवावे हे पहिल्याला नाही आवडले तर?
१०. बायकोने सिग्रेट प्यायला चालू केली. या विषयावर दोघांची काय स्वातंत्र्ये आहेत यावर पूर्वी काही चर्चा झाली नव्हती. हे नव र्‍याला अजिबात खपले नाही. कोणाकडे दाद मागणार?
११. नवर्‍याला बरेच पैसे देवाला वाहायचे आहेत. बायकोला पसंद नाही. काय करणार?

घर ही महत्त्वाची संस्था नाही का? इथे काय निर्णय घेतले जातात त्याने सदस्यांचे सुख ठरत नाही का? जिथे एकवाक्यता आहे तिथे प्रश्न नाही. जिथे मेरिट आहे तिथे पार्टनर कौशल्य मान्य करून निर्णयांचे अधिकार देईल. पण जिथे इच्छांमधे, अधिकारांमधे, स्वतःला एखाद्या विषयात किती अक्कल आहे याच्या जाणिवेत दोहोंत बराच फरक असू शकतो. शिवाय कोणत्याही दोन व्यक्तिंच्या जीवनाच्या सामान्य कल्पनांतील तफावत हे डायरेक्ट त्यांच्या शिक्षणाचे नि पुढील एक्सपोझरचे फंक्शन आहे नि कालाप्रमाने ही तफावत वाढणारच आहे.

सध्याला तरी संपूर्ण जगात पुरुषप्रधानतेचा सूर्य अगदी डोक्यावर आहे. माझा असा कयास आहे कि सांप्रतकालीन बहुसंख्य पुरुषप्रधानतेचा विरोध करणार्‍या स्त्रीया (काहीवेळा असे पुरुष) केवळ कशाचा विरोध फॅशन मधे आहे हे पाहून त्या गोष्टींवर फोकस करतात. वडीलांची संपत्ती त्यांच्या नि आईच्या नावावर करणे, ही संपत्ती वारश्याने मुलींनाही समान प्रमाणात मिळणे, असे नसेल तर सासरचा वारसा मुलगी असल्याप्रमाणे (नवर्‍याला तसेच स्वतःला वेगवेगळा) मिळणे, मूल जन्मण्यापूर्वी न नंतर मिळून किमान दोन वर्षे संपूर्ण फायदे नि संपूर्ण पगार मिळणे सुट्टीसहित मिळणे, आपल्या पालकांना आपल्याजवळ ठेवण्याचा अधिकार असणे, आपले काही उत्पन्न त्यांना देण्याचा अधिकार असणे, चांगल्या नोकर्‍या सोडाव्या लागतात अशा बदल्या टाळणे, आपल्या उत्पन्नाचा हिशेब नवर्‍यापासून वेगळा ठेवणे, घरगुती निर्णयांची लेडिज लिस्ट व कंकरंट लिस्ट बनवणे हे खरे विषय असायला हवे. हे फार बेसिक झालं. यानंतर त्या वर दिलेल्या ११ उदाहरणांसारख्या निर्णयप्रक्रिया.

मग माझा एक साधा प्रश्न आहे - "पुरुषप्रधानते मुळे होणारा अन्याय" नि "आजकालच्या समताप्रधान कुटुंबांच्या निर्णयप्रक्रियांच्या जटिलतेतून निर्माण होणार्‍या ताणतणावांमुळे होणार अन्याय" यांची आपण कधी तुलना केली आहे काय?

नि अजून एक - केवळ एक मानव एका भिन्न लिंगाचा आहे म्हणून त्यावर अन्याय करायचा असतो अशी माणसाची मानसिकता इव्हॉल्व झाली आहे का?