भाषा मरणं कितपत गंभीर असतं?

भाषा मरणं कितपत गंभीर असतं?

आपापल्या चष्म्यावर अवलंबून आहे.
भाषावैविध्य वगैरेसाठी प्रयत्न करणार्‍या युनो अंतर्गत येणार्‍या संस्था , इतिहासाभ्यासक वगैरेंचं मत वेगळं राहणार.
आम आदमीचा वापर व वकूब तुलनेनं मर्यादित असल्यानं त्याचं मत वेगळं राहणार.

भाषा मृतवत् होणं याची नेमकी व्याख्या काय इथपासूनच सगळे प्रश्न आहेतच.

पण एकंदरीत "आपली भाषा मेली तर काय !" याची चर्चा जर का आपण अशा भाषेच्या संदर्भात करत असू, की जी भाषा बोलणारे ११ कोटी लोक आहेत, तर मग ती भाषेच्या मृत्यूबद्दल (बहुदा) नसून भाषेच्या ओसरत गेलेल्या महत्त्वाबद्दल असली पाहिजे. एखादी व्यक्ती मरणासन्न असण्याबद्दलची भावना ही, ती व्यक्ती "आता महत्त्वाची राहिलेली नाही" या जातीच्या भावनेपेक्षा वेगळी असली पाहिजे.

भाषा मरणं कितपत वाईट ? हे बहुदा थोडंसं सांस्कृतिक वारसा असणार्‍या गोष्टी नाहीशा होण्याच्या दु:खासारखं असलं पाहिजे. जुन्या ऐतिहासिक वास्तू, कागदपत्रं , दस्तावेज या सार्‍यांचं महत्त्व इतिहासकारांपुरतं मर्यादित रहाताना आपण पहातो. त्याची क्वचित् चेष्टा केली जाते, बहुतांश शहाणी माणसं त्याचा आदर करतात. पण या वास्तू किंवा कागदपत्रांच्या - आणि त्याबद्दलच्या इतिहासाच्या - नाहीश्या होण्याचं सोयरसुतक असताना आपल्याला दिसत नाही. ही भाषा "आपण बोलत नव्हतो." त्यामुळे ती कालौघात वाहून जाण्याच्या घटनेकडे त्रयस्थपणे आपण पहातो.

थोडक्यात, "आपली भाषा मेली" या जातीचं दु:ख आफ्रिकेतल्या एखाद्या ट्राईबमधल्या माणसाला असू शकतं. कदाचित अशा स्वरूपाचा शोक तो माणूस व्यक्त करू शकण्याइतपतची उसंत मिळेल की नाही किंवा तेव्हढी चैन परवडू शकेल की नाही याची शंका वाटते.

ज्या न्यायाने एखादा आदिवासी माणूस आपल्या भाषेला मरताना साक्षीभूत होईल त्या न्यायाने तुम्हीआम्ही मराठी भाषक होऊ काय ? माझ्या मते नाही. त्यामुळे अशा गोष्टीच्या परिस्थितीबद्दल बहुदा आपण आडाखे बांधू शकू इतपतच.

सध्या इथे थांबतो, जसे जमेल तसे लिहीन म्हणतो.

अहो ही भाषा नावाची गोष्ट मरत नाही, ती कायम ट्रान्सफॉर्म होत असते. उत्क्रांत म्हणा हवे तर...
जसे उत्क्रांतीत काही कालावधीनंतर पुर्वज आणि वंशज यात प्रचंड फरक पडतो, तसेच भाषेचेही आहे. (e.g.प्राकृत आणि आजची मराठी)

इथेही नॅचरल सिलेक्शनचा नियम अवलंबला जातो ,चांगल्या लवचिक गोष्टी ,शब्द टीकतात, आत्मसात केल्या /केले जातात..सांप्रत काळी इंग्रजी शब्द सामावून घेणे हे सर्व्हाव्हल मेकॅनिझम आहे ,त्यामुळे इंग्रजी एकार्थी मराठीला जिवंत ठेवत आहे ,परंतु त्याची किंमत चूकवावी लागत आहे...
अर्थात भाषेकडे उत्क्रांत होइल इतके मटेरीयल असावे लागते ,शब्दभांडर,वापरकर्ते(users) ,भौगोलिक वितरण (geographical distribution)...मला वाटते मराठी उत्क्रांत होईल.

मला मराठीसोबत तुकारामही आपोआप-सहजगत्या मिळतो (उदा. त्यानं भाषेला दिलेले अनेक वाक्प्रचार वा म्हणी). पण जर माझ्या पोराबाळांना मराठी शिकण्यासाठी उपलब्धच नसेल (कारणं काहीही असोत. तो स्वतंत्र विषय आहे.), त्यांना इंग्रजी शिकावी लागत असेल; तर त्यांना शेक्सपिअर नाही मिळत.

कळलं नाही. इंग्रजीतले कितीतरी वाक्प्रचार शेक्सपिअरमधून आलेले आहेत ('brave new word', 'slings and arrows', '--by any other name would smell as sweet', 'et tu Brute?', 'much ado about nothing'  इत्यादि इत्यादि).

एकूणच चर्चाविषय कळला/झेपला नाही. तरी थोडंसं प्रकट चिंतन:

हे सगळं किती गंभीर? माझ्या मते फारसे नाही. माझ्या मुलांना मराठी (किंवा मला समजणारी भाषा ) फारशी न आल्याने "अ‍ॅज सच भाषेचे" नुकसान काय? हे समजत नाही. मला वाईट वाटेल वगैरे मान्य, पण आपल्या परीने आपल्या आवडत्या भाषेचा पुरेपूर वापर करत, त्यात शक्य असल्यास योगदान देण्याचा प्रयत्न करून, कालाय तस्मै नमः म्हणून हे सोडूनच दिले पाहिजे असे वाटते. कित्येक भाषा येतात नी जातात, भाषा एक संवादाचं माध्यम आहे आणि त्याला तितकेच महत्त्व असावे असे वाटते. भाषा बदलल्याने विचार व्यक्त करायच्या पद्धती बदलतात, शिष्टाचार बदलतात, मात्र मोठ्या प्रमाणात विचार मरतात/बदलतात असे वाटत नाही.

====
भाषेचा दैनंदिन वापर कमी होत जाण्याला भाषा मरते म्हणावं की त्यात सकस साहित्यनिर्मिती न होण्याला? हा प्रश्न मला पडतो. पहिल्या अर्थाने भाषा मरायला बराच मोठा काळ जावा लागतो, तर दुसर्‍या अर्थाने भारतीय भाषासुद्धा अजून फारतर १०० वर्षे जगतील असे सध्या जितकी मुले स्थानिक भाषेच्या माध्यमांत शिकत आहेत त्यावरून वाटते. (म्हणजे लेखकांची संख्याच नाही तर वाचकांची संख्या रोडावणार आहे, त्याने वितरणाची गणिते बोंबलली की कितीही दर्जेदार लेखक असला तरी त्याचे स्थानिक भाषेतले पुस्तके/साहित्य बाहेर येणे अवघड होत जाईल).

साहित्य कमी प्रसवले तरी भाषा 'बोलीभाषा' म्हणून अधिक दीर्घकाळ टिकते. मराठीची स्थिती बरीच बरी आहे, इतर काही भाषिकांना त्या भाषांची लेखी रुपात प्राथमिक ओळख कशीबशी आहे, साहित्य वगैरे बरेच दूर राहिले.

भाषा मरणे म्हणजे काय ते ठाऊक नाही. मुक्तसुनीत यांच्याप्रमाणेच वाटते.

आफ्रिकेतील किंवा भारतातील टोळ्यांच्या भाषा मेल्या असतील हे खरे आहे. मराठी मरणे हे त्या भाषांच्या मरणासारखे असणार नाही.

मराठी भाषा मरते आहे म्हणून घंगाळ मरत आहे का? की घंगाळ मेलं आहे म्हणून मराठीत आता तो शब्द वापरात नाही? रहाटगाडगं मेल्यावर तो शब्द वापरातून जाणारच. तो एक सांस्कृतिक वाक्प्रचार म्हणून सतत चालणार्‍या रूटीन गोष्टींना लागू राहील. मराठी ट्रान्स्फॉर्म झाल्यावर रहाटगाडगे हा शब्द राहील किंवा जाईल.

घंगाळ हा शब्द आजच्या भाषेत नाही तसा मोबाइल हा शब्द कालच्या भाषेत नव्हता..... व्हॉट से ?

चर्चाप्रस्ताव मांडताना अंमळ घाई झाल्यानं तो पुरेसा चिरेबंदी झालेला नाही, हे माझ्या लक्षात येतंय.

तूर्तास इथे रुमाल टाकून ठेवते. मात्र लगेच उत्तरायला वेळ नाही. या प्रतिसादाचे संपादन करायचे आहे, कृपया उपप्रतिसाद देऊ नयेत ही नम्र विनंती.

थोडंसं अवांतरः रुमाल टाकून ठेवण्यासारखे नवे, कल्पक, सवयीचे/सामान्य-कृतीं-असलेले व्यंजने-लक्षणेला एकत्र बांधणारे वाक्-प्रचार जर सतत मिळत गेले तर मराठी मरायचे काही कारण नाही. चर्चाप्रस्ताव पक्क्या विटांचा झाल्यावर प्रतिसाद देण्याचा प्रयत्न करेन.