दिवाळी अंकांचा लेखाजोखा

मुक्तशब्द वाचायला हवा!
चिन्ह विकत घेण्यासारखा आहे का? (लायब्ररीत केव्हाचा नंबर लावलाय )

बाकी अजुनपर्यंत लोकसत्तातील काहि लेख आवडले. बाकी इतर बरेच अंक एखाद दुसरा लेख सोडल्यास यथातथाच वाटले. अर्थात प्रत्येक पानावर जाहिराती ही अपरिहार्यता असेलही त्यामुळे अजून दर्जाहीन होत चाललेले अंक विकत घेऊन आर्थिक पाठबळ द्यावसं वाटत नाही.

२०१२ दिवाळी ???????? कि २०११ दिवाळी.

मुक्तशब्द वाचला, आवडला.
तुम्ही वर दिलेले फिचर खरच उत्तम आहे.

अद्याप पुष्कळसे दिवाळीअंक वाचून झाले असे जरी म्हणता येत नसले तरी अक्षर-मुक्तशब्द वाचलेत, जत्रा आणि माहेर वरवर चाळले आहेत. या सगळ्यांत मुसु म्हणतात तसे मुक्तशब्द अर्थातच अधिक चांगला आहे. कारणे अर्थातच विचारतुला आणि अनुवादित कथा विभाग. कवितेतले काही कळत नाही त्यामुळे त्या वाटेस अद्याप गेलेच नाहीय. अक्षरही ठीकठाक आहे. (कथा तितक्याशा आवडल्या नाहीत) नंदा खरेंची मुलाखत हा प्लस पॉईंट ठरावा.
माहेरमध्ये ओळखीचे नांव म्हणून नीरजाची कथा वाचली.काहीशी आधुनिकोत्तर आहे.

मुसु, मुक्तशब्दाची ओळख करून दिल्याबद्दल आभार. मी यंदा अक्षर, मौज, आणि (महा)अनुभव मागवले, पण मुक्तशब्द मिळते का बघायलाच हवे. (अवांतर: या तारखे नंतर या अंकाची विक्री कितीपटाने वाढली हे शोधायला मजा येईल!) प्रस्तुत फीचर मध्ये काही तुलना अपेक्षित आहेत, पण काही ( कर्वे/भागवत; मेहता/दुबे; नेमाडे/सारंग) उत्सुक्ता वाढवण्यार्‍या आहेत. तुला (न) आवडलेल्या तुलनांबद्दलही विस्तृत लिही ना.

अक्षर चा अंक मला फार आवडला. दीर्घ, उगीच घाई न करणारे लेख वाचून फार बरे वाटले. उपक्रम वरच्या घाग्यात म्हटले होते की खूप दिवसांनंतर न्यू यॉर्कर मधल्या लांब लेखांची आठवण झाली. त्यात "मटा" वरचा प्रकाश अकोलकरांचा लेख मस्त आहे. व्यक्ति-केंद्रित विश्लेषणातून वर्तमानपत्राच्या विश्वाचा सामाजिक-सांस्कृतिक आढावा नीट जमले आहे. जवळून परिचित असलेल्या वक्तींबद्दल तटस्थ, प्रांजळपणे कसे लिहावे याचाही हा लेख उत्तम उदाहरण आहे. "साहित्यिक संस्थानं" हा सुनील कर्णिकांचा लेखही रोचक आहे - "मराठी प्रकाशन जगत इतके आजारी का आहे?" हे कर्णिक विचारतात, आणि उत्तर लेखक, मासिक, प्रकाशन गृह, ग्रंथालय, वर्तमानपत्र, पुस्तकविक्रेते आणि साहित्य-संमेलन ही सर्व घटक कुठे कमी पडतात हे सांगत जातात. सुरुवात चांगली करूनही शेवटी क्षुद्रपणात सुख मानतात असे त्यांचे विवेचन आहे. प्रकाशन विश्वाची माहिती, आणि मूळ मुद्दा चांगाला आहे, पण नेमाडेंच्या मिशांना वगैरे उगीच का मधे खेचले आहे हे कळले नाही.
(परत अवांतर - खलनायक असूनही प्रत्येक अंकात नेमाडेंवर लेख असणे हे कम्पल्सरी आहे का? माझी त्याला तक्रार नाही, पण फक्त संशोधनाचा प्रश्न म्हणून...)

सुहास पळशीकरांचा अक्षरातला बंगाल मधल्या अलिकडच्या राजकीय 'परिवर्तना' चा परामर्श आधी मला ठीक-ठीकच वाटला. पण मौज च्या अंकात हेमंत देसाईंचा त्याच विषयावरचा लेख वाचून पळशीकरांचा किती चांगला आहे हे जाणवले. देसाईंच्या लेखाचा सूर एखाद्या उजव्या गटाच्या शिबिरात दिलेल्या "आत्ता कसे फसले हे डावे!" व्याख्यानासारखा आहे, अगदी पदोपदी उद्गारचिन्हांसहित! पण त्याच अंकात वसंत आबाजी डहाकेंचा कविता-समीक्षा वरचा लेख खूप आवडला, खूप काही शिकायला मिळाले.

अक्षर मध्ये नंदा खरे यांची मुलाखत आवडली, आणि खर्‍यांचे छायाचित्रही आवडले. त्यांच्या वाचनप्रवाहाची चर्चा, विचार्विश्वाची मांडणी वाचून "मी ओरिजिनल काहीच लिहीले नाही" हे अजिबात पटले नाही.

अनुभव चा अंक अजून वाचायला घेतला नाही. त्यातही पळशीकरांचा अण्णा हजारेंवर लेख आहे तो वाचायची इच्छा आहे.

"मुक्तशब्द" बद्दल कुठेच आणि काहीच कसे वाचले नाही याची आता खंत वाटते असे म्हणतो. एरव्ही ही बाब लक्षातही आली नसती, मात्र 'मुक्तसुनीत' यांचा लेख वाचताना मात्र निश्चित काहीतरी चांगले वाचन हुकले याची जाणीव होत आहे. अंक मात्र नक्की उपलब्ध करून घेईन हे नक्की. अंकातील (या लेखात दिलेली) केवळ शीर्षके वाचूनच अंकाचा दर्जा सुखद धक्का देणारा वाटतो. [विशेषतः श्रुती काटकरांच्या 'पलुस्कर्/भातखंडे" लेखाबद्दल फार औत्स्युक्य आहे.]

'चिन्ह' च्या टीमला सलाम (त्यातही अर्थात श्री.सतीश नाईक यांच्या अथक परिश्रमास) करावा अशीच त्या अंकाची परंपरा आहे. उद्वगाने 'चिन्ह' बंद करण्याची वेळ श्री.नाईक यांच्यावर आली असतानाही नफ्याचा विचार न करता केवळ 'कला' या एकाच विषयाला केन्द्रस्थानी ठेवून प्रत्येक वर्षी अत्यंत दर्जेदार (वेळप्रसंगी अप्रिय वाद झेलूनही) 'चिन्ह' चे प्रकाशन अखंड राहिले आहे, याचे सारे श्रेय श्री.सतीश नाईक यानाच जाते. ['चिन्ह साठवण' बांधीव अंकात श्री.नाईक यांचे प्रकाशनातील कटू अनुभव जरूर वाचावेत अशी या निमित्ताने श्री.मुक्तसुनीत याना मुद्दाम शिफारस करत आहे. "अक्षरधारा" च्या पुस्तक प्रदर्शनात हा अंक मिळतो.]

अशोक पाटील

आत्तापर्यंत मी किस्रीम, मटा (महाराष्ट्र टाईम्स), आणि अंतर्नाद हे अंक वाचले. सगळेच मला आवडले. त्यात किस्रीममधले काहीच लेख मी वाचले. मटा मध्ये पूर्वी प्रसिद्ध झालेले लेख ( अगदी १९६९ पासूनचे सुद्धा ) छापलेले आहेत. त्यात कृष्णाबाई मोटेंचा लेख आणि "अंतुलेसाब तुम्हारा चुक्याच" हा पु. ल. देशपांडेंचा असे दोन त्या त्या काळी गाजलेले लेख आहेत.

मला विशेषकरुन अंतर्नादचा दिवाळी अंक आवडला. त्यातल्या विशेष विभागात " मराठीपण जपणे म्हणजे नेमके काय ?" ह्यावर उहापोह करणारे जवळपास दहा लेख आहेत. त्यात डॉ. निलिमा गुंडी, विनय सहस्रबुध्दे, ज्ञानेश्वर मुळे, वसुंधरा पेंडसेनाईक, आणि अन्य काही लेखकांचे लेख आहेत. बाकी इतर लेखही बरेच आहेत. त्यात अनिल अवचटांचा प्रसिद्ध लेखिका कमल देसाईंवरचा लेख आहे.

अनुभवचा अंक मी विकत घेतला आहे, पण अजून वाचायचा आहे. चाळला आहे नुस्ता. मात्र त्यातल्या ग्रेसच्या कविता वाचल्या.

मी चाळलेले अंक येणेप्रमाणे:
मुक्तशब्द, मौज, अक्षर, प्रहार, चिन्ह, इत्यादि, लोकसत्ता, साप्ताहिक सकाळ, लोकप्रभा, पद्मगंधा, साधना, अनुभव, मिळून सार्‍याजणी

कुठलाच अंक पुरा वाचून झालाय असं म्हणवत नाही. अजूनही इथून तिथे उड्या चालूच आहेत. त्यामुळे बाकीच्या सगळ्यांनी म्हटल्याप्रमाणे या प्रतिसादात अजून भर पडत राहील.

बाकी 'मुक्तशब्द'कडे वैचारिक नेतृत्व आलं आहे असं काही मला (अजून तरी) वाटत नाही. अंकातल्या मजकुराबद्दल माझी तशी तक्रार नाही. तो उत्तमच आहे. अनुवादित कथांसकट. पण माझ्या मते दिवाळी अंकामध्ये अशा प्रकारची काही चढाओढ असली(च), तर 'अक्षर'नं त्याचं अग्रस्थान केव्हाच आणि नि:संशय पटकावलेलं आहे. त्याचं कारण असं, दिवाळी अंक हे काही पुस्तकांसारखे स्वतंत्र नसतात. प्रत्येक अंकाचा स्वतःचा असा घडत गेलेला वाचक असतो, आपली-आपली पूर्वसुरींची परंपरा असते, आपापले लेखक असतात; आणि या सगळ्याच्या पार्श्वभूमीवर यंदाच्या (ताज्या) अंकाचं मूल्यमापन करायचं असतं - केलं जातं.

त्या दृष्टीनं पाहता 'मुक्तशब्द' अजून नवा आहे. सातत्य या निकषावर त्याचं काय होतं, ते अजून तरी ठरायचं आहे. त्यातच गेल्या वर्षी त्यांनी मुखपृष्ठावर एक वादग्रस्त चित्र छापलं होतं आणि लोकांचा विरोध दिसल्यावर काहीबाही गुळमुळीत स्पष्टीकरण देऊन (नक्की शब्द आठवत नाहीयेत, पण 'माझ्या पत्नीला ते पाहताना शरमिंदं वाटलं, त्यामुळे...' :O )ते चक्क मागे घेतलं होतं - हा तपशील अजुनी हवेत ताजा आहे. याउलट 'अक्षर'नं सातत्यानं आपला दर्जा कायम राखला आहे. केवळ महाराष्ट्रापुरतंच नव्हे, तर एकूणच जगात काय चाललं आहे त्याचं त्याचं भान राखत, केवळ 'ललित' या भूमिकेला चिकटून न राहता, 'अक्षर'नं कायम नवनवीन विषय हाताळलेले आहेत, पुरेशा गंभीरपणे आणि विस्तृतपणे हाताळले आहेत.

बाकी ऑनलाईन लिखाणाची दखल अंकांनी यंदा मोठ्या प्रमाणावर घेतलीय आणि अढी पूर्णपणे संपलेली नाही हे खरंच आहे. पण माध्यम म्हणून अंकांचं प्रस्थापित स्थान पाहता ही अढी आणि काहीसा वडीलधारा सूर असणं साहजिकही आहे. इथून पुढे या दोहोंतले संबंध कसे असतील हे पाहणं मजेचं असेल.

'अनुभव'च्या अंकात नेहमीपेक्षा वेगळं, अनपेक्षित असं काही नाहीय.
नाही म्हणायला प्रसाद पुरंदरे यांचा लेख मात्र मला आवडला. त्यांच्या घोडेस्वारीच्या अनुभवाबद्दल तो लेख आहे. पुण्यासारख्या शहरात राहत असताना घराखाली गॅरेजमधे घोडे पाळणं, नाक्यावर जाताना बाइकच्या ऐवजी घोडा घेऊन जाणं आणि तो 'पार्क' करणं.. असल्या कायच्या काय गोष्टींमुळे हा लेख भलताच इंट्रेष्टिंग झाला आहे.
अवधानींचा लेख टिपिकल 'अनुभवी' - आशावादी. ट्रान्समधे काढलेल्या चित्रांबद्दल चंद्रमोहन कुलकर्णींनी लिहिलंय, अंजली मेहेंदळेंनी युरोपातली कला पाहायला केलेल्या स्वैर भटकंतीबद्दल लिहिलं आहे. दोन्ही लेख ठीकठाकच. लेख सुरू होतो की नाही, तोच संपला असं वाटतं. लेखकाच्या मनावर त्याच्या बालपणातल्या अनुभवांची छाया पडलेली असते, त्याबद्दल सासण्यांनी लिहिलं आहे. खरं तर या लेखाकडून अपेक्षा होत्या. पण अगदीच 'एकास एक लावून दाखवलेला' (या कथेत अमुक अमुक येते, त्याचे मूळ हे इथे आणि सो ऑन) लेख वाटला. अवचटांचा लेख नेहमीसारखाच. (बरंच काही टंकता येईल. पणं या विषयावर एकदा चीरफाड करून झालेली असल्यामुळे थांबते!)
समीर कुलकर्णींची कथा आवडली. पण तीही खास वगैरे नाहीच.

सर्व वैचारीक प्रतिसाद वाचून खूप भारावल्यासारखी झाले आहे. हे असे लेख नेहमी वाचत यावेत. रोचना म्हणतात तशा - चर्चा चालू राहू दे. ऐसीअक्षरेचा हा सर्वात लांब आणि दीर्घकालीन धागा ठरो

"पॅसीव्ह स्मोकिन्ग" जरी प्रकृतीला वाईट असलं तरी असे हे दिवाळीअंकांचे "पॅसीव्ह रीडींग" चांगलेच की.

मुक्तसुनीत यानी खास उल्लेख केलेला "मुक्तशब्द" चा अंक अगदी आत्ताच अनपेक्षितरित्या मिळाला अन् तोही कोल्हापुरात नेहमी ज्या दुकानातून पुस्तके खरेदी करत असतो, त्यांच्याकडेच. 'मुक्तशब्द' आणि अन्य पुस्तकांचे पॅकिंग करून घेत असतानाच शेजारील एक वाचक गृहस्थ म्हणाले - मुक्तशब्दसमवेत 'इत्यादी' अंकही तुम्ही पाहा. नक्की इतरांसाठी शिफारस कराल". 'इत्यादी' हे नाव नवीनच वाटले. पण त्या क्षणी तो अंक तिथे उपलब्ध नव्हता. इथल्या सदस्यांपैकी कुणी हा अंक पाहिला असल्यास त्याच्या उपलब्धततेविषयी जाणून घ्यायला आवडेल.

("चिन्ह २०११" चा अंक आता चक्क रुपये ६००/- झाला आहे. ही एक नवीनच बातमी समजली; आणि ते देखील काऊंटरवर अगोदर पूर्ण पैसे भरून बुकिंग केले पाहिजे. एखाद्या दिवाळी अंकाची इतकी किंमत प्रथमच ऐकली.)

अशोक पाटील

'ऐसी अक्षरे' मुळे मी वाचु बिचु लागले आहे कि काय अशी मज शन्का येउ लागली आहे.. आपली यादी तर खूपच मोठी आहे मुसु, पण मी जीवाला झेपेल इतकेच वाचायचे ठरवले आहे.. मुक्तशब्द आणि अक्षर मागविले आहेत.. आता त्या उप्पर आगे आगे गोरख जागे!

छापील तीनच वाचले.
माहेर्,अक्षर आणि साप्ताहिक सकाळ.
साप्ताहिक सकाळ फारसा आवडला नाही.
अक्षर छान आहे.
नंदा खरेंची मुलाखत आवडली.

माहेरमध्ये नीरजा पटवर्धन आणि श्रद्धाच्या कथा आवडल्या.
कविता अगदीच सो-सो वाटल्या तिन्ही अंकात.

माहेरात आरती अंकोलीकरांची मुलाखत अज्जिबातच आवडली नाही. त्यातल्या त्यात एकीकडे शास्त्रीय संगीत देशकालसापेक्ष भावते म्हणताना एकिकडे ही फक्त इलाईट लोकांसाठीच असलेली गोष्ट आहे असा सूर आरतीताईंनी लावलाय ते आवडलं नाही. मुलाखतीचं संकलनही नीट न जमल्याने मुद्दा सोडून भरकटलेय.

बाकी दीर्घ कादंबर्‍या आवडल्या नाहीत.
लग्नाचा फोलपणा किंवा अपरिहार्यता या घिस्यापिट्या फॉर्मलाच नविन काळात मांडलेय.