स्वत्वाचा शोध

अस्तित्वविषयक विषाद:
अवकाश, द्रव्य, उर्जा आणि काल ही अस्तित्वाची चार एकके आहेत. यांच्याबाबत पहिला प्रश्न उद्भवतो तो हा की या चारही गोष्टी खरोखरीच अस्तित्वात आहेत की हे केवळ विश्वाचे वर्णन सोपे करण्याकरिता केलेले सोपे नामकरण आहे. अवकाश नावाची काही गोष्ट आहे की काहीच नसण्याच्या संकल्पनेलाच अवकाश म्हणतात? अवकाश नावाची जर काही बाब असेल तर मी माझ्या हाताच्या प्रत्येक फटकार्‍यानिशी अखिल ब्रह्मांड, अगदी अनंत अंतरावरील बिंदूवरदेखिल, थोडे ना थोडे, ढवळून निघेल इतके असंतुलन स्वतःच निर्माण करू शकतो. माझी स्वत्व निदर्शक प्रत्येक चाचपड अवकाशात एक लाट निर्माण करेल आणि ती माझ्यानंतर अनंत काळ, मंदावत का होईना, आपले अस्तित्व टिकवून राहील. माझा प्रत्येक श्वास उच्छवास संपूर्ण जगाचे, थोडे फार, अनुक्रमे आकुंचन प्रसरण करेल. इतके शक्तिमान असल्याची कल्पना देखिल दडपण आणणारी आहे. बहुतेक ही केवळ कल्पनाच असावी. उर्जा आणि द्रव्य खरोखरीच अस्तित्वात आहेत का हा प्रश्न वैचारिक भौतिकशास्त्रासाठी चांगला आहे. म्हणजे इथल्या चर्चेसाठी चांगला नाही. पण काळ आहे की नाही हा प्रश्न गहन आणि महत्त्वाचा आहे. अस्तित्व तिथे काळ कि गती तिथे काळ? अचल अस्तित्व (अनंत काळ) त्यामधे गतीचे स्फुल्लिंग पडण्यापूर्वी एका ठिकाणी राहिले असले तरी हा सर्व काळ 'अस्तित्व काळ' शून्य? आणि गती तिथे काळ मानले तरी गतीचे एकसातत्य ब्रह्मांडाबाहेरचे घड्याळ मिळाल्याशिवाय छातीठोकपणे सांगता येणार. काल आहे कि नाही, त्याचा संदर्भ कोणता नि त्याचे मानक काय हा स्वत्वाच्या शोधामधला कायमचा अनुत्तरित प्रश्न राहणार आहे. मी कोण, कसा, कुठे , इ उत्तरे समाधानकारकरित्या माहीत आहेत असे गृहित धरले तरी कालिक पटलावर आपण नक्की कसे प्रवर्तलो आहोत हे गुह्य राहूनच जाते. आपले अस्तित्व क्षणभंगुर असल्याचा खात्रीलायक विषाद चालून जाईल, पण तेही माहित नसणे अस्वीकार्यच वाटते.

यांच्याबाबत दुसरा प्रश्न उद्भवतो तो हा कि हे वर्गीकरण अचूक आहे का? आपण द्रव्य आणि उर्जेने बनलेलो असतो. आपण काळाने बनलेलो नसतो आणि एका अर्थाने आपण अवकाशानेही बनलेलो नसतो. द्रव्य हे 'संपूर्णतः एकजात' अशा मोजक्याच कणांनी बनले आहे. उर्जा देखिल गुरुत्व, चुंबकीय, विद्युत्, गतीय/उष्मा अशा चारच प्रकारांची आहे. आपल्याला बनायला लागणारा मूलभूत खुराक हा इतका सोपा, सुटसुटीत आणि कमी आहे हा प्रकार माझ्या अहंला नावडताच वाटतो. शिवाय इतर जग, मग त्यात सर्व आणि सगळे आले, आणि आपण यांच्यात 'खराखूरा' असा काहीच फरक नाही, केवळ permutations and combinations चा फरक आहे हा विचारही अस्वस्थ करून सोडणारा आहे. माळेचे बाह्यरुप बदलते, पण सगळे एका माळेचे मणी!

नियमांचा तुरुंग
निसर्ग अतिशय मूर्ख आहे आणि क्रूर आहे. निसर्गाचे नियम 'एका सुनिश्चित संदर्भात' कायम असतात, म्हणून मूर्ख. स्थल, काळ आणि ज्यांच्यावर नियम लावायचा आहे ते कोण आहेत, काय आहेत याचा त्याला काही विधिनिषेध नसतो, म्हणून क्रूर. समजा अवकाश, द्रव्य, उर्जा आणि काल या व्यतिरिक्त निसर्गात अजून एक तत्त्व आहे. समजा उर्जेचे, द्रव्यांचे अजून काही प्रकार आहेत. समजा अजून काहीबाही आहे. त्याने काय फरक पडतो? विश्व हे निसर्गाच्या नियमांनी चाललेले आहे. माझे असणे, वागणे देखिल या नियमांना बांधिल आहे. ज्या स्वातंत्र्याचा, सार्वभौमत्वाचा, मुक्त इच्छेचा, व्यक्तिस्वातंत्र्याचा जगात इतका दिंडोरा पिटला जातो ते सगळे बालाचाच भात आणि बोलाचीच कढी आहे. ज्या मूर्खपणाने मूलाच्या जन्माचे सर्व (जीवशास्त्रीय कार्यप्रणालीचे या अर्थाने सर्व) श्रेय कोणी 'महान' पिता आपल्याकडे घेतो त्याप्रमाणे मी ऑटोपायलट मोडवर असलेल्या जगाच्या छोट्याश्या हिस्स्याला 'मी' म्हणून काही गोष्टींमधे स्वतःची पाठ थोपटून घेतो. वास्तविक सर्व काही नियमबद्ध असेल तर व्यक्तिस्वातंत्र्य, इच्छाशक्ती या अर्थहीन संकल्पना आहेत. निसर्गाच्या नियमांच्या क्रूर तुरुंगात मी आहे. मानवनिर्मित कारागृहामधे शारीरिक हालचालीला वाव असतो, विचार करायला निर्बंध नसतो, पण निसर्गाचे कारागृह कडवट आणि जालिम आहे. Absolutely zero tolerance for freedom! अनंत जागेचा धनी असणार्‍या निसर्गाकडे माझ्यासाठी गणितातल्या लिमिट्स मधे वापरलेल्या tending to zero इतकीही जागा द्यायचे औदार्य नाही.

क्षितिजाचा शोध
अशात कोण चूक आणि कोण बरोबर? विशिष्ट कालात, विशिष्ट पार्श्वभूमीवर, विशिष्ट संदर्भात निसर्ग कोणाकडून काय वागवून घेतो (कोण कसा वागतो असे म्हणणे चूक आहे) याचे खापर कोणाच्या माथी फोडणार? सगळे नशीबाचे धनी! करता करविता निसर्ग! इतरांच्या नीचकर्मांबद्दल माणसे जेव्हा त्वेषाने बोलू लागतात, अन्यायाने पेटून उठतात, कोणत्याही उच्च वा नीच वा सामान्य मानवी मूल्यांचे डोळ्यात ठसावे असे प्रदर्शन करतात तेव्हा, निसर्गाला, निसर्गाबाहेरचे माणसासारखे व्यक्तित्व असते तर तो
उपहासाने गडगडून हसत सुटला असता. आणि स्वत्वाचा शोध घेणारांना क्षितिजाचा शोध घेणारांत, पढतमूर्खांत, गिनले असते. असा कोणी हसणारा नसला तरी होत मात्र असेच आहे.