उत्तर कर्नाटकः काही क्षणचित्रे (२/३)

भाग - १ | २ | ३
~~~~~~~~
"कानडाऊ विठ्ठलू कर्नाटकू" वगैरे मध्ये विठ्ठल कर्नाटकाशी निगडित आहे हे कसे? असा प्रश्न पूर्वी अनेकदा पडत असे. मात्र तेव्हाच एका परिचितांनी मूळ कर्नाटकातले विठ्ठल मंदिर, बहामनी राज्यांचा हल्ला वगैरेची उत्तम माहिती दिली होती. त्याही आधी तेनालीरामा वगैरे मालिका आणि एकूणच विजयनगर साम्राज्याच्या संपन्नतेविषयी अनेकांनी केलेले लेखन, आणि हम्पीतील स्थापत्याला मातीस मिळवायला लागलेले सहा महिने वगैरे ऐकून एकूणच "हम्पी"बद्दल अतिशय उत्सुकता होती.

हम्पीला पोचलो आणि समोरच्या विरूपाक्ष मंदिराच्या उंचच उंच कळसाकडे बघत राहिलो. आता "शिल्लक राहिलेले" हम्पी व्यवस्थित बघायला ३ दिवस हवेत असे आमच्याभोवती अधिकृत गाइडचा घोळका जमला होता त्यापैकी एकाने सांगितले. मात्र आमच्या कार्यक्रमात केवळ एक दिवस असल्याने आम्ही ५-६ तासांच्यावर देऊ शकत नव्हतो कारण पुन्हा रात्री हुबळीत पोचायचे होते. समोरच सायकली भाड्याने मिळत होत्या. अनेक परदेशी पर्यटक, हातात संदर्भपुस्तके घेऊन त्या सायकली भाड्याने घेताना दिसत होते. आम्ही गाइडची मदत घ्यायची हे ठरवूनच आलो होतो. आपल्या वाक्चातुर्याने एरवी भाजीवाल्यापासून ते बोहारणी अन् साडीवाल्यांपर्यंत अनेकांना जेरीस आणणार्‍या आमच्यातल्या रणरागिणींनाही इथे भाषेअभावी प्रभावी बार्गेनिंग जमेना. इतक्यात "मी तुम्हाला पाच तासात सगळ्या महत्त्वाच्या वास्तूंमध्ये घेऊन जाईन. तुमची कार असल्याने बरीच ठिकाणं कव्हर करायचा प्रयत्न करता येईल" असं बर्‍यापैकी सफाईदार ढंगात मराठीत बोललेली वाक्ये कानावर आली आणि मग बार्गेनिंगकारांनी आपला किल्ला व्यवस्थित लढवला आणि विंग्रजी व हिंदी गाईडांपेक्षा किंचित अधिक पैसे द्यायला तयार होऊन आम्ही हा गाईड निवडला.
काही वर्षांपूर्वी विरूपाक्ष मंदिरापासून हम्पी बघायला सुरवात होत असे. मात्र आता त्याच्या बाहेरच काही पडझड झालेले खांब आहेत तिथे थांबून गाईड माहिती देऊ लागला. "हा हम्पी बाजार. तुम्ही काही वर्षांपूर्वी इथे आला असता तर इथे तुम्हाला बाजार दिसला असता."
"काही वर्षांपूर्वी? पण हे सगळं शेकडो वर्षांपूर्वी नाहीसं झालं ना?"
अपेक्षित प्रश्नावर हसून तो म्हणाला "शेकडो वर्षांपूर्वी या बाजारात ढिगाचे वाटे करून सोनं विकलं जात होतं.. आता इथे हॉटेले, कॅसेट, फोटो यांची दुकाने होती."
माझ्या ग्रुपमधील एकजण आठ-दहा वर्षापूर्वी आला होता तेव्हा तिथेच ते जेवल्याचे त्याला आठवत होते.
"मग? आता ती दुकाने कुठायत?"
"हटवली. हे ठिकाण वर्ल्ड हेरिटेज साईट झाल्यावर राज्यसरकारने इथली सगळी अतिक्रमणं हटवली आहेत."
(बाजूला दिलेला फोटो विकिपीडियावरील २००७ सालचा आहे. विरूपाक्ष मंदिराच्या समोरच्या रस्त्यावर दोन्ही बाजूला असलेली आधुनिक घरे, दुकाने, वाहने त्यात स्पष्ट दिसतात. आता हे सारे हटवले आहे. मूळ बाजाराच्या खांबाच्या आधाराने तिथे वस्ती होती. मागे जी नदी दिसते तेथील घाट वहिवाटीचा होता जिथे आता जायला बंदी आहे व तेथे पुरातत्त्व खात्याचे काम चालू आहे.)
समोरचे खांब, भिंती आता ऑईलपेंट किंवा डिस्टेंपरने रंगवलेले दिसत होते. मात्र तेव्हढं नजरेआड केलं तर या बाजाराच्या व्याप्तीची सहज कल्पना येत होती.
"चला, किमान कुठेतरी सरकार काहीतरी करतंय" असा एक जनमताने सुस्कारा सोडला, अतिक्रमण करणार्‍यांना नावं ठेवली आणि विरूपाक्ष मंदिराकडे मोर्चा वळवला. गाइडने मंदिराच्या रचनेची, तेथील कोरीव कामातील मूर्तीची यथोचित माहिती दिली. त्याला माहीत असलेल्या पौराणिक कथांबद्दल आमच्या ग्रुपमधील काही मंडळींना जरा अधिकच माहिती असल्याने काही वेळ त्याने श्रवणभक्ती केली हे आम्हाला विशेष आवडले. भाषणबाजीपेक्षा किंवा अनेकदा गाईड करतात तशा पोपटपंचीपेक्षा अधिक चांगल्या प्रकारे तो माहिती देत होताच शिवाय विचारलेल्या बहुतांश प्रश्नांना त्याच्याकडे योग्य उत्तरे होती.
विरूपाक्ष मंदिरात अर्धा-पाऊण तास भटकल्यावर आमचा मोर्चा पुन्हा गाडीकडे वळवला. गणेश मंदिरातील एका दगडापासून बनलेली उंचच उंच गणेश मूर्ती, लक्ष्मी-नरसिंह मंदीरातील विशाल नरसिंहमुर्ती, गजशाळा, राणीचा तत्कालीन एअर कंडीशनिंग सिस्टिम असलेला महाल, राजाचा महाल, दरबाराची जागा, त्यावेळची दगडी पाईपलाईन, जलविहार करायचा स्विमिंग पूल वगैरे बरेच काही अतिशय उत्साहाने दाखवले. शेवटी विठ्ठल मंदिराकडे जात होतो तेव्हा गाडीत झालेला संवाद
"बाकी काय हो, तुम्ही राहता कुठे?" आम्ही गाइडना विचारले
"इथेच नव्या वस्तीत."
"नव्या वस्तीत म्हणजे?"
"आधी विरूपाक्ष मंदिराच्या भोवती दुकानं घरं होती ना तिथे एक घर माझंही होतं. ते तोडून आम्हाला नव्या वस्तीत हालवलं आहे."
काही क्षण सगळेच गप्प झाले.
"पण काय हो मगाशी आम्ही अतिक्रमण करणार्‍यांबद्दल जे काही बोललो तसे अनेक पर्यटक बोलत असतील. मग तुम्हाला वाईट नाही वाटत?"
"आता वाईट काय वाटून करणार? आमच्या आधीच्या पिढ्याही तिथेच राहत होत्या. इंग्रज येईपर्यंत आपण बघितली ती ठिकाणं तर शेतात वगैरे विखुरलेली होती. काही चंदनाच्या वास्तू जाळल्या गेल्या होत्या त्याचे बेस जमिनी खाली गाडलेही गेले होते. हम्पी हाव फक्त विरूपाक्ष मंदिरापुरते त्याच्या भोवती शिल्लक राहिले होते. आमची रोजी रोटी या मंदिराच्या साहाय्याने चालू होती."
"मग तुम्हाला इथून निघून जायला सांगितल्यावर आंदोलन वगैरे नाही झालं?"
"झालं ना. लोकांनी विरोध केला. पण आमच्यातले एक गृहस्थ आहेत आम्ही त्यांना "अण्णा" म्हणतो. त्यांनी आमच्यातल्या काहींना सांगितलं की आज ना उद्या सरकार इथून आपल्याला हटवणार आहे. तुम्ही हक्कांसाठी झगडा, पण त्याच बरोबर पुढे काय करता येईल तेही बघा. आम्ही मग हम्पीचं महत्त्व, विजयनगर साम्राज्य, इथे पुरातत्त्व खात्याला मिळत गेलेल्या वास्तू यांची माहिती मिळवायला लागलो. इथे शनिवारी-रविवारी उत्खनन बंद असतं तेव्हा लपून त्या साईटवर जाता यायचं. तेव्हा 'फर्स्ट हँड' माहिती मिळवायचा छंद लागला. काही पुरातत्त्व खात्यातील अधिकारी ओळखीचे झाले त्यांच्याकडूनही बरीच माहिती, स्थापत्य बघताना बघायच्या गोष्टी याबद्दल शिकलो. जेव्हा हे ठिकाण 'वर्ल्ड हेरिटेज' झाले तेव्हा इथे अधिकृत गाईड नेमायसाठी परीक्षा झाल्या. आम्हाला चांगल्या मार्कांनी अधिकृत गाइडचा हा बॅच मिळाला. वस्तीवरचे कित्येक जण उत्खननाच्या कामावर अजूनही जातात. आमचंही लक्ष नवं काय बाहेर येतंय याकडे असतंच. मूळ वस्ती गेल्याचं आता तितकंसं दु:ख वाटत नाही. नवीन वस्ती हम्पीपासून दूर नाही. शिवाय अनेकांना रोजगार मिळतोच आहे. मात्र आम्हाला विरोधासोबत भविष्याची तजवीज करून ठेवायचं श्रेय मात्र आमच्या "अण्णांचं" आहे. त्यांच्यामुळेच आमचं हॉटेल तोडल्यावरही आम्ही दोन्ही पायांवर उभे आहोत आणि अधिक जास्त कमावतोय. दोन वर्षांपूर्वीच गेले ते!" मग तो अचानक गप्प झाला.
इतका वेळ सगळे जण फक्त ऐकत होत. विठ्ठल मंदिर समोर आलं. आमच्या सोबत वेगळ्या विषयावर बोलणार्‍या त्या गृहस्थातील "गाईड" पुन्हा जागा झाला. विठ्ठल मंदिरातील विविध वाद्यांच्या आवाजात वाजणारे खांब, त्यांचं इंजिनियरिंग कसं अजून कोणालाच समजलं नाहीये वगैरे माहिती देण्यात तो दंग झाला. अन् आम्ही पंढरपूरच्या विठ्ठलाचा मूळचा गाभारा आता रिकामा बघत होतो!

~~~~~~~~

आमचा ड्रायव्हर हा खरंतर स्वतंत्र व्यक्तिचित्र लिहायचा विषय आहे. त्याचे आमचा रथ सुरक्षित हाकणे, हिंदी भाषा अवगत असणे, गाडी उत्तम स्थितीत राखणे वगैरे चांगल्या गोष्टी आहेतच. पण हा मनुष्य प्रचंड लाजरा होता, विशेषतः जेव्हा बायका त्याच्याशी बोलायच्या तेव्हा. हम्पीमधुन पुन्हा हॉस्पेटला पोचायला ३ वाजले होते. आमच्या हॉटेलातील वीज गेलेली होती. इतक्या जवळ तुंगभद्रा डॅम असूनही अख्खे हॉस्पेट बहुदा जनरेटर्सवरच चालते. आमच्या हाटेलवाल्याचा जनरेटर रात्रभर चालून गतप्रभ झाला होता. एसी असल्याने रेस्टॉरंटमध्ये पंखे बसवलेले नव्हते, खिडक्यांचीही योजना नव्हती. तेव्हा त्या भट्टीत बसून जेवणे अशक्य होते. मी ड्रायव्हरभौला सांगितले की "आम्ही आता चेक-आऊट करतोय. तुला एखादं चांगलं वेजिटेरीयन जेवण मिळणारं हॉटेल माहीत असेल तर तिथे जेवूयात आणि मग निघूयात".
"ठीक है!" असं तो म्हणाला.
सामान गाडीवर चढवून आम्ही निघालो. सुटसुटीतपणे बसावे + नेहमी मुलग्यांनीच का आरामात बसायचं? वगैरे म्हणून बायकोने पुढे, ड्रायव्हरच्या बाजूच्या सीटवर, बसायचे ठरवले. आम्ही निघालो. हॉस्पेट तसेही अत्यंत गलिच्छ शहर आहे. त्यात अजून काही बघण्यासारखे नसल्याने आम्ही बाहेर लक्ष ठेवून नव्हतो. एक-दोन वळणांनंतर एका हॉटेलकडे बघत ड्रायव्हर बायकोला "ये एक अच्छा हॉटेल" का असंच कायससं म्हणाला आणि गप्प झाला.
तरी मला संशय आलाच म्हणून मी एकदम मागे बसलो होतो, तेथून बायकोला विचारले "काय गं? इथेच जेवायचं म्हणत होता का तो?" तर तिलाही त्याचं बोलणं नीट ऐकू न न आल्याने "नाही तसं काही बोलला नाही".
नंतर दहा मिनिटांनी आमच्या एका भगिनींनी "कितना टाइम है हॉटेल आने को?" असं विचारल्यावर तो काहीतरी पुटपुटला जे कोणालाच कळलं नाही. ताईने त्याचा अर्थ "बस पाच मिनिट" असा काढला. आता मात्र आम्ही शहराबाहेर पोचलो तरी हॉटेलची लक्षणं दिसेनात तेव्हा मी मागून विचारले "भाईसाब, हॉस्पेट खतम हो गया, हॉटेल कहा है?"
मी विचारल्यावर अगदी नॉर्मल आवाजात तो म्हणाला "वो क्या पिछे गया ना"
आम्ही गाडी वळवायला लागली. अत्यंत कळकट्ट हॉटेलात ट्रीपमधील एक अत्यंत रुचकर जेवण जेवून बाहेर आलो. ड्रायव्हर आणि आम्ही काही पानाच्या ठेल्यावर पान घेत होतो तेव्हा त्याला विचारलं "क्या रे, भाभीजी के साथ जोर सें बोला होता तो समझ जाता ना?"
"सरजी आदत नही है. शरमा जाता हूं"

त्यानंतर मात्र आमचा "लिंगभेद न मानणे" बाजूला सारून एखाद्या पुरुषानेच ड्रायव्हर बाजूच्या सीटवर बसायचे धोरण ट्रीप संपेपर्यंत पाळले.