विद्या पुण्य भाग्या सत्या अन्या

हम्म रोचक

कुरुंदकरांच्या कुठल्यातरी पुस्तकात "पापपुण्ण्याच्या कल्पना" असं शहराच्या नावाशी गोंधळ होऊ नये म्हणून छापल्याचं पाहिलं आहे.

असो. आमच्या शाळेच्या संस्थेच्या नावाचा टारगट मुले विड्या प्रसारक मंडळ असा उच्चार करीत.

ह्यावर उपक्रमवर चर्चा झाल्याचे स्मरते, धनंजयने त्यावर माहिती पुरविल्याचेही स्मरते/वाटते, पण दूवा उपलब्ध नाही. धनंजयच काही माहिती पुरवू शकतील.

हा प्रश्न जण्रल देवनागरी लिपीशी संबंधित नसून मराठी भाषेच्या फोनॉलॉजीशी निगडित आहे. साधारणतः जोडाक्षरे म्हटली की त्यांच्या आधीचे अक्षर लघु असेल तर गुरुत्व पावते. साधारणतः सर्व जोडाक्षरे अशी आघातवालीच असतात. फक्त अंत्य अक्षर "य" असलेल्या जोडाक्षरांचा एक वर्ग वेगळा काढावा लागेल याबाबतीत, कारण तिथे आघातवाले आणि विना आघातवाले असे दोन्ही भाग पडतात. आता हे लिपीद्वारे दाखवायचे कसे? पण इथेही एक मजा आहे. त्या विना आघातवाल्या अंत्य अक्षर य असलेल्या जोडाक्षरांमध्ये य चा नुस्ता य असू शकत नाही. किंबहुना य च्या बाराखडीतले कुठलेच अक्षर असू शकत नाही एक "या" "ये" आणि "यो" वगळता, उदा. विद्यमान मध्ये द्य च्या उच्चारामुळे वि हे अक्षर गुरुत्व पावते. तसे ते "पव्या" मध्ये पावत नै. (पव्या=प्रवीण चा शॉर्ट फॉर्म) कोकणस्थांच्या बोलीत जात्ये उठत्ये वगैरे रूपे दिसतात. तिथेही "त्ये" मुळे आधीच्या लघु अक्षराचे गुरूत रूपांतर होत नै. दक्षिण महाराष्ट्रातील बहुजन बोलीत "त्यो तिकडं गेल्ता, ए मध्यो, तु कुटं चाल्लाइस"? अशी रूपे आढळतात. आता मध्यो या रूपात म हा आघाताने गुरू होत नै. मध्यो हे मध्याव् चे अजूनच संक्षिप्त रूप आहे. मध्याव् म्हंजे मधुकरचे कोल्लापुरी रेंडरिंग आहे. त्यो, ह्यो, त्ये, ह्ये अन त्या, ह्या ही सर्वाधिक प्रमाणात आढळणारी विना आघात जोडाक्षरे म्हणता यावीत. आता काही केसेसमध्ये वेगळे दाखवता येतेसुद्धा, उदा. कार्यानुभव आणि पार्‍याला. र्या मध्ये आधीच्या अक्षरावर जोर येतो, र्‍या मध्ये येत नै. त्यामुळे तत्वतः मागणी बरोबर आहे, पण अशी अक्षरे, अशा केसेस फार थोड्या आहेत. एखादा नुक्ताबिक्ता मारून किंवा दुसरे कैतरी चिन्ह वापरून हे सोडवता येईल.

खरेतर मराठीच्या उच्चारव्यवस्थेप्रमाणे देवनागरी लिपी नीट बदलली पाहिजे. हा जोडाक्षराचा मुद्दा तर लै पुढचा झाला. आधी च, ज, झ यांच्या प्रत्येकी २ वेगळ्या उच्चारांना वेगळे दाखवण्याची आपल्याकडे सोय नाही. हिंदीमध्ये मात्र नुक्ते मारून ज-ज़, फ-फ़, ड-ड़ , क-क़, ग-ग़ अशी व्यवस्थित सोय करून ठेवली आहे. आपण मात्र अंमळ गंडकेच हौत या बाबतीत.

मला वाटते की मनुष्याच्या मुखातून बाहेर पडणारे सर्व प्रकारचे विविध ध्वनि आपल्याला काही मार्गाने लिपिबद्ध करता आले पाहिजेत अशा कल्पनेतून 'दिव्या' (दिव्या दिव्या दीपत्कार) आणि 'दिव्व्या' (मुलीचे नाव) ह्यामधील फरक कसा लिपीमध्ये पकडता येईल हा विचार निर्माण होतो. प्रत्यक्षात हा विचार अतिमहत्त्वाकांक्षी आहे. आपल्याला देवनागरीमध्ये दिसणारे स्वर, व्यंजने आणि जोडाक्षरे हे सर्व आपण तोंडाने जे आवाज काढू शकतो त्यांचा एक फार छोटा भाग अथवा सबसेट आहेत. आपण तोंडाने शीळ घालतो पण तो आवाज आपण लिपीत पकडू शकतो काय? नाही. नाटकातील एखादे स्फूर्तिदायक वाक्य ऐकले की प्रेक्षक - विशेषतः मागच्या रांगातील - पसंतीदर्शक किंवा 'पटले' ह्याचा दर्शक 'चॅकचॅक' असा आवाज काढतात. तो आपण लिपीत पकडू शकतो काय? तान्ही मुलॅ तोंडातून किती प्रकारचे आवाज काढतात आणि मोठी माणसे असेच किती आवाज करून त्यांना खेळवतात? ह्यांपैकी किती आवाजांना आपण देवनागरी - किंवा कोठल्याच - लिपीत पकडू शकतो?

आपल्या तोंडांतून बाहेर पडू शकणार्‍या अशा शेकडो आवाजांना आपण लिपिबद्ध न करता मोकळे ठेवण्यास तयार आहोत तर मग दिव्या आणि दिव्व्या ह्यांना लिपीत पकडायची आवश्यकता का भासावी? त्यांना आहे तसे राहू द्यावे आणि संदर्भावरून उच्च्चार करण्याची आपली सवय चालू ठेवावी. ह्या मार्गाने एकमेकांपासून फारच थोडा फरक असणार्‍या उच्चारांना लिपीत एकच खूण मिळते आणि हे सोल्यूशन फार इकॉनॉमिकल आहे. अशा सगळ्या उच्चारांना वेगवेगळ्या खुणा समजा आपण शोधून काढल्या तर अशा खुणांची संख्या अतोनात वाढून लिपि बोजड बनेल.

'कपट' ह्या शब्दात 'अ' ह्या स्वराचे तीन वेगवेगळे उच्चार त्यावर पडणार्‍या वजनानुसार जाणवतात. पहिला 'अ' - 'क'मधील - मध्यम लांबीचा आहे, दुसरा अधिक लांबीचा आहे आणि अखेरचा अगदी थोडया लांबीचा, जवळजवळ नाहीच असा आखूड आहे. हे तीन 'अ' वेगवेगळे दाखविण्यासाठी तीन खुणा निर्माण करण्यापेक्षा त्यांना एकच खूण -अ- ही ठेवून संदर्भाने शब्द ओळखून तीनहि 'अ'चे योग्य उच्चार आपण करतोच की. तसेच सर्वत्र करण्यात काय अडचण आहे?

हल्लीच एका बारशाच्या आधी 'सौम्या' आणि तत्सम नावं उच्चारांमधल्या डीजनरसीमुळे बाद ठरवण्यात आली होती.

कोल्हटकर म्हणताहेत तसे जर नवनवीन चिन्ह जर भाषेला बोजड बनवत जाण्याची शक्यता वाटते तर मग डबल जोडाक्षराने लिहावं (पुण्ण्य वगैरे सारखं)...म्हणजे उच्चारातला फरक लिहिलेल्यात दिसेल. मुळात तो फरक लिहिलेल्या शब्दात दिसावा असं मला वाटतं.

च व ज बाबत असाच प्रश्न उदभवतो. मी पुण्याचा आहे असे उच्चारताना असलेला च आणी मी पुण्याची आहे असे उच्चारताना असलेला च यात फरक आहे.
जाधव मधील ज चा उच्चार व जाम वैताग आलाय मधील जा चा उच्चार. चमचा व चहा मधील च चा उच्चार.

एक वाक्यः
"मस्तानीच्या लावण्याची कीर्ती बाजीरावाच्या कानावर आलीच होती..."