ग्रंथालय कथा आणि व्यथा

"अहो,अहो, तुम्ही पुस्तकांना हात लावताय की!"
"बघतोय मी."
"बघतोय काय? मला सांगा कि कुठल पुस्तक हवयं?"
"मला कुठल पुस्तक हवय तेच तर मी बघतोय.तेवढाच तुमचा त्रास कमी होईल."
"नाही नाही.तुम्ही हात लावायचा नाही.जे हवं असेल ते मला सांगा."
मुंबईतल्या एका ग्रंथालयातील एका सेविकेबरोबर झालेले हे संभाषण.
"ठीक आहे ते डावीकडून तिसरे पुस्तक द्या."

ते पुस्तक पाहिल्यावर ते फारसे उपयुक्त नसल्याचे जाणवले. मी ते परत केले. कार्डेक्स बघून दुसर पुस्तक मागवलं. ते चाळल्यानंतर तेही महत्वाचे वाटलं नाही. तेही परत केले. आता ती बाई त्रासिक नजरेने माझ्याकडे बघू लागली. तिला वाटलं असेल कि मी मुद्दाम त्रास देण्यासाठी असं करतोय. तिसरं पुस्तक मागवलं. बघितल्यावर मला ते आवडलं. मी ते घेतलं.'बरं झालं कटकट गेली.' अशा नजरेने तिनं माझ्याकडे बघितलं. मला हव्या असलेल्या ज्योतिषशास्त्र या विषयावरील पुस्तकांची रॅक व कार्डेक्स हे जवळ जवळ होते. मग कार्डेक्समध्ये शोधत बसण्याऐवजी आपण रॅकमध्ये शोधू अशा विचारांनी मी सहजगत्या पुस्तक चाळत होतो. पण ते ग्रंथालयाच्या वाचकनीतीमध्ये बसतं नव्हतं.
मी इतरत्र बघितलं. एका टेबलवर रंगीबेरंगी मुखपृष्ठ असलेल्या कथा कादंब-या अस्ताव्यस्त पडलेल्या होत्या.वाचक त्यातली पुस्तके निवडून घेत होती. बहुतेक पुस्तके नवी होती.वाचक मंडळी 'उदार' होउन दिलेल्या मर्यादित स्वातंत्र्यावर खूष होती. सर्व मराठी ग्रंथालयांमध्ये थोड्या फ़ार फ़रकाने हीच परिस्थीती असते.
विषयवार सूची -संदर्भाची रजिस्टर असतात त्यांना पोथ्यांचे स्वरूप आलेले असते.कोपरे फ़ाटलेले असतात, अक्षरं पुसट झालेली असतात. ड्‍रॉवर्स कॆटलॊग असतील तर ते बहुधा न उघड्ण्यासाठीच असतात.अधिक जोर लावला तर ओढणार्‍याचा निषेध म्हणून त्याच्या अंगावर येतात.
पुण्यातल्या एका नामवंत मराठी ग्रंथालयात नवीन म्हणून गेलो.फक्त ऒथर इंडेक्स होता.आतमध्ये कार्डस खचाखच भरलेली होती.प्लास्टिक कोटेड नव्हती.त्यांना ओवणारी सळई नव्हती.त्यामुळे त्याची स्थिती खेळून खेळून झालेल्या पत्त्याच्या कॆट सारखी झाली होती.बोटांची कसरत करुनही दोन कार्डस मध्ये वाचण्याइतपत सुयोग्य अंतर ठेवणे जड जात होते.शेवटी मी हव असलेले कार्ड वाचण्यासाठी ते बाहेर काढले, क्रम बदलला जाउ नये म्हणून खुणेसाठी कागद ठेवला. आणि कार्ड घेउन बाईंच्या कडे गेलो.
"बाई हे पुस्तक बघायचय."
"अहो. तुम्ही कार्ड कशाल बाहेर काढ्लतं? कार्डस अजिबात बाहेर काढायची नाहीत."बाईंनी खेकसून वाचक आचारसंहितेमधला एक नियम सांगितला.
"मी परत योग्य जागी ठेवतो. तुम्ही काळजी करु नका."
"नाही, पण कार्डस बाहेर काढायची नाहीत. "बाईंनी निक्षून सांगितले.
बाकी ग्रंथालयं वाचकांच्या वैचारिक पातळीबरोबर अशा नियमावल्या ठेउन त्यांची नैतिकता देखिल वाढ्वतात. या ग्रंथालयात मी दिवाळी अंक योजनेत सामील व्हायला गेलो.
"किती उशीर झालाय. आता जेमतेम दीड महिना राहिलाय. कशाला होताय मेंबर?" बाईंनी व्यावहारिक सल्ला दिला.
"वैयक्तिक अडचणीमुळे नाही येउ शकलो. हरकत नाही,दिड महिना राहिला तरी." अस म्हणून मी मेंबर झालो. मला एक दिवाळी अंक हवा होता. एखाद्या चांगल्या आर्टिकल साठी संपूर्ण अंक खरेदी करण मला परवडणारं नव्हतं. दोन आठवड्यात तो अंक मिळू न शकल्याने मी तो अंक राखून ठेवण्याची विनंती केली. पण दिड महिन्यात तो अंक मिळू शकला नाही.
मी बाईंना म्हटलं ,"अंकाच्या सात आठ कॊपी असताना दिड महिन्यात एकही कॊपी माझ्या वाट्याला का येउ नये?"
"आमचं दुसरं युनिट कोथरुडला असतं. तिकडे काही अंक असतात. आता योजना संपल्याने आम्ही सर्व अंक एकत्र करीत आहोत. तुम्हाला तो अंक सर्वसाधारण सदस्यत्वाखाली आम्ही देउ."बाईंनी स्थितप्रदन्याच्या भूमिकेतून सांगितले. बाईंनी सांगितलेले कारण खरे असेलही, पण माझ्या मनात मात्र असे अंक ग्रंथालयाच्या हितसंबंधी लोकांकडे अडकून पडले असावेत अशी शंका चाटून गेली. दिवाळी अंकाची व माझी लपाछपी शेवटी दिवाळी अंकाला खेळ्ण्याचा कंटाळा आल्याने संपली.
लहानपणी गावाला असताना ग्रामपंचायतीने चावडीत ग्रंथालय चालू केले होतं. 'दत्तू बामन' या नावाने परिचित असलेली व्यक्ती ग्रंथपाल झाली. काळसरं, गव्हाळ रंगाची, मजबूत बांध्याची ही व्यक्ती निळा सदरा त्याला मोठा खिसा.पेनसाठी त्यातच स्वतंत्र छोटा नळकांडीसारखा खिसा मात्र त्यात टेस्टर. पांढरा लेंगा, चपचपून तेल लावून कोंबडा पाड्लेले केस, तांबारलेले डोळे, पायात कर्र कर्र करणार्‍या वहाणा अशी होती.
कपाटे उघडून खुर्चीवर बसल्यावर प्रथम तंबाखू चोळून बार भरण्याचा कार्यक्रम होई आणि मग आता कामाला सुरुवात करायला हरकत नाही, अशा थाटात देवाणघेवाणीचे रजिस्टर उघडून लाल बॊलपेनने उभ्या आडव्या रेषा मारत बसे.त्या रेषा दुरेघी,जवळजवळ व समांतर असतील याकडे विशेष वेळ खर्च करी. तोपर्यंत आपल्याल वाचायला पुस्तक मिळेल या आशेपोटी आलेले वाचक व चिल्लीपिल्ली मंडळी घुटमळत राहतं. तेवढ्यात त्याला आपल्या रेडिओची आठवण येई. त्याच्याकडे एक चौकोनी डबडा रेडिओ होता. तो उघडून तो बसे.
खरे तर, तो रेडिओ त्याच्या प्रकृतीच्या मानाने चांगला चालतं होता. पण तो अधिक चांगला चालण्यासाठी तो टेस्टर घालून फ़िरवता येण्यासारखे सर्व पार्ट फ़िरवत असे. हे करताना तो जीभ नाकाच्या दिशेला बाहेर काढी.उजवा डोळा बारीक मिटून डावा डोळा शून्यात लावी. त्याला रेडिओतील कुठ्लही ज्ञान नव्हतं, तरी काड्या करण्याच्या उपजत प्रवृत्तीमुळे चांगले चालणारे स्टेशनही तो घालवून बसे. तो पर्यंत ग्रंथालयाची वेळ संपत आलेली असे. मग एखाद्या पोरावर तो ओरडे,"तुला कशाला पाहिजे रे पुस्तक? तुझ्या म्हतार्‍याने तरी वाचलं होतं का? पळ इथून." आलेल्या मंडळींना आपल्याला हातात येईल ती पुस्तके गळ्यात मारून वाटेला लावी.
'समानशीले व्यसनेषु सख्यम' या नात्याने त्याच्याजवळ असलेली मित्रमंडळी आपल्याला हवी ती पुस्तके कपाटातून काढून घेउन"द्त्त्या भ.... 'बाबा कदम'वाली दोन नेली बरं का?" असे म्हणून घेउन जात. ग्रंथालयातील सुट्ट्याही त्याच्या सोयीवर अवलंबून असतं. पण तरीही ग्रंथालय गावात वाचनाची अभिरुची निर्माण करण्यास कारणीभूत ठरलं.
डॊ.जयंत नारळीकरांनी आपली वाचक या नात्याने मांडलेली भूमिका अतिशय सुस्पष्ट व रास्त आहे. ते म्हणतात,"आधुनिकीकरणाचे फ़ायदे एवढे मोठे आहेत, कि प्रसंगी माहिती संकलित करण्यापासून येणा-या सर्व अडचणी पुढे किरकोळ ठरतात. आधुनिकीकरणामध्ये येणा-या सर्व अडचणी दूर करून ते वाचकांना सुलभ वाटावे अशा प्रकारे वापरले गेले पाहिजे.ग्रंथांबद्दल माहिती असणारे तज्न्य कर्मचारी व वाचक यांच्यात याद्वारे देवाणघेवाण वाढेल आणि वाचकांना माहिती अधिक सुलभपणे मिळू शकेल."(संदर्भ दै.सकाळ ११ नोव्हे १९९०)
एकदा " भांडारकर इन्स्टीट्यूट" मध्ये गेलो. तेथील प्रमुख ग्रंथपाल डॊ. वा.ल.मंजूळ यांची ओळख करुन घेतली. ज्योतिषावरील संदर्भ शोधताना कॆट्लॊग उघडला.पुन्हा त्याच अडचणी आल्या. शेवटी मंजूळांनी मुक्त स्वातंत्र्य दिलं. गरज वाटेल तेव्हा कधीही या, असे सांगून ग्रंथालय व वाचक यातील दरी कमी केली.
ग्रंथालयातील कर्मचार्‍यांना ग्रंथांविषयी माहिती असणे आवश्यक आहे. एकाने म्हणे प्र.के. अत्र्यांचा 'झेंडूची फ़ुले' हा कविता संग्रह वनस्पतीशास्त्र विभागात टाकला होता.
मुंबईत नायगावातल्या एका प्रसिद्ध मराठी ग्रंथालयात जायचो.त्यावेळी ग्रंथालयातील त्या बाईच्या कपाळावर न लपवता येण्यासारखी आठी पडायची. मी एक पुस्तक वारंवार मागायचो, त्या बाई मागणीचा कागद घेउन रॆकच्या आड अदृष्य व्हायच्या आणि परत येउन 'नाही 'असं सांगायच्या. असं दोन तीन वेळा घडले. एकदा त्या बाई नव्ह्त्या, दुस-या बाईंच्या कडे पुस्तक मागितले.नसणारच असे गृहित धरले होते. पण बाईंनी लगेच काढून दिले. मीही ते लगेच स्वीकारले, उघडून बघण्याची पण गरज नव्हती. वाचून झालेवर परत करण्याचा चिकटवलेला कागद मी बघितला, तेव्हा त्यावर गेल्या दहा वर्षांचे ग्रंथालय मोजणीचे फ़क्त शिक्के होते.
(पुर्व प्रसिद्धी 'रुची' मे १९९७)