दोन बातम्या, दोन प्रतिक्रिया

खरंय. बातम्यांबाबत 'हे' आणि 'ते' असे दिसते. पण व्होल्तेअर जे म्हणतोय त्याचा अर्थ
१. एकावेळी असंख्यांना मारा, म्हणजे शिक्षा होणार नाही.
२. एकावेळी असंख्यांना मारणाऱ्यांना शिक्षा होत नसल्याने, एकावेळी एकाला मारणाऱ्यालाही शिक्षा होता कामा नये.
असाही उद्या काढला जायचा ही भीती वाटून गेली. अशी भीती वाटणे हाही या बातम्यांचा, आणि त्यावर व्होल्तेअर जे म्हणतो त्याच्या (माझ्या) मर्यादित आकलनाचा परिणाम आहे.
कारण, मोदी आरोपीही नाहीत. अनुजचा मारेकरी आरोपी होता, खटला झाला, कबुलीनुसार त्याचा गुन्हा 'सिद्ध' झाला. ही स्थितीही बाजूला ठेवू. मोदी आणि अनुजचा मारेकरी यांच्यात तुलना होत नाही. तुलना केली जाऊ नये. मोदी हा विषय स्वतंत्र भाष्याचा आहे. ते तसेच केले जावे. अनुजच्या हत्येचा विषय स्वतंत्र ठेवावा. अनुजची हत्या आणि त्यावरची सजा यावरील भाष्यासाठी उपलब्ध चौकट अरुंद आहे. मोदींबाबत तसे नाही. ती विस्तृत आहे. त्या चौकटीतील काही मुद्दे अनुजच्यासंदर्भात लागू असले तरी, स्केलमधला फरक केला पाहिजे.
हे असे न केल्यास मोदींसंदर्भातील कोणतेही भाष्य हे थिल्लर होण्याचा आणि ठरण्याचाही धोका आहे. "नरेंद्र मोदींचा दंगलींत असलेला किंवा नसलेला हात आपल्या देशात अनेकांच्या भावना उचंबळून टाकणारी एक बाब आहे" असे तुम्ही म्हटले आहे. 'नसलेला' हा शब्द तुम्ही योजला आहे येथे, त्याचे प्रयोजनच मुळी हे दाखवते की अनुजचा मारेकरी आणि मोदी यांच्यात थेट तुलना होऊ शकत नाही.
मी व्होल्तेअरच्या विधानांचा मुद्दाम विपर्यास करून पाहिला, तो यासाठीच.

'मानवी वध करणे हे निषिद्ध आहे, सबब ते कृत्य करणारा शिक्षेस पात्र आहेच आहे, पण रणभेरींच्या दणदणाटात केलेल्या सामुदायिक हत्येबाबत तुम्हाला कुणी खूनी ठरविणार नाही" असे व्होल्तेअर विधानातून ध्वनीत होत असल्याने झालेल्या 'हत्या' [सिंगल ऑर मल्टीपल] संदर्भात स्टेपलटन आणि नरेन्द्र मोदी याना एकाच फोल्डरमध्ये घालून पटलावर आणणे योग्य नाही. स्टेपलटनने धडधडीत आपण मनोरुग्ण असल्याचे कबूल करून अनुज बिडवे हत्यासंदर्भात सुनावलेल्या शिक्षेला सामोरे जाण्याचे ठरविल्याचे वृत्तांकन सांगतेच; तर दुसरीकडे मोदी यानी 'मी दोषी असेन तर मला फासावर लटकवा' असे त्या मुलाखतीत म्हटले आहे. याचाच अर्थ असा की जनसमुदायाला गुजराथ दंगलीबाबत ते कितीही दोषी वाटत असतील (आणि तसे वाटणार्‍यांची संख्या या देशात अक्षरशः करोडोच्या संख्येत आहे) तरीही ज्याप्रमाणे इंग्लिशमध्ये म्हटले जाते "अनलेस अ‍ॅण्ड अनटिल...." सुप्रीम कोर्ट त्यांच्यावर व्यक्तीशः दोषीपणाचा आरोप सिद्ध करीत नाहीत तो पर्यंत ते एक 'स्वतंत्र नागरिक' या नात्याने आपले अस्तित्व तसेच पद भोगू शकतात.

संविधान आपण सारेच मानतो....मानलेही पाहिजेच....मग अशाच संविधानातून साकारलेला कायदाच जर एखाद्या व्यक्तीला [अजूनही] दोषी ठरवीत नसेल तर आपण त्याची तुलना दुसर्‍या दोषी ठरल्या गेलेल्या व्यक्तीबरोबर करणे उचीत नाही.

येल विद्यापीठातील राज्यशास्त्राचे प्राध्यापक स्टीव्हन विल्किन्सन यानी गुजराथ दंगलीचा अभ्यास केल्यानंतर मोदीसंदर्भात म्हटले होते, "“Riots are now a stain on your reputation forever in a way they never were before,” ~ याची फिकीर ना नरेन्द्र मोदीना असेल ना गुजराथमधील निवडणुकीत त्याना भरघोस पाठिंबा देणार्‍या मतदारांना.

सबब वर श्री.श्रावण मोडक यानी व्यक्त केलेल्या 'थेट तुलना' संदर्भातील मताशी मी सहमती व्यक्त करतो.

अशोक पाटील

"एक वृक्ष कोलमडतो तेव्हा अनेक रोपटी मरतात." राजीव गांधी १९८४ साली म्हणाल्याचे पुसटसे आठवतेय्.सज्जन कुमार्,एच्.के.एल. भगत ह्या मनोरुग्णांची म्हणावी तशी देखल मिडियाने तेव्हा घेतली नव्हती.

काय म्हणायचे आहे ते कळले आणि रोचक वाटले.

"One kills a man, one is an assassin; one kills millions, one is a conqueror; one kills everybody, one is a god”
- Jean Rostand

मला या साम्याचा आणि त्याबरोबरच्या व्होल्तेअरच्या उक्तीचा लागलेला अर्थ असा :

एक व्यक्ती दुसऱ्या व्यक्तीची हत्या करते तो खून ठरतो, अपराध ठरतो. मात्र एक समाज दुसऱ्या समाजातल्या अनेक व्यक्तींची हत्या करतो तेव्हा तो खून मानला जात नाही. अर्थात एकच व्यक्ती हे सामाजिक खून करत नाही. एखाद्या सेनापतीप्रमाणे किंवा राजाप्रमाणे ती व्यक्ती एका बाजूने कारणीभूत असते आणि दुसऱ्या बाजूने त्या बाजूची निव्वळ प्रतिनिधी म्हणून समाजमनातली इच्छा पुरी करत असते. व्यक्तीने व्यक्तीच्या खुनाला समाज तिरस्करणीय मानतो, कारण सर्वसाधारणपणे ते खून समाजांतर्गतच असतात. उलट समाज विरुद्ध समाज युद्धात अथवा मारामारीत आपल्याच मनातलं घडवून आणणाऱ्या व्यक्तीला दोषी मानायला समाज तयार नसतो.

स्टेपलटन आणि मोदी यांच्यात हा फरक आहे, त्यामुळे तुलना करताना तो लक्षात घेणं महत्त्वाचं आहे. मला वाटतं मोदी जेव्हा म्हणतात की मी जे केलं त्याची मला खंत नसेल तेव्हा ते समाजाचंच मत प्रतिनिधी/नेता म्हणून सांगत आहेत. स्टेपलटनला तो प्रातिनिधिक अधिकार नाही.

स्टेपलटन आणि मोदीला ओढुनताणुन एकत्र आणल्यासारखे वाटले. मोडकांशी सहमत. अशा तुलना करुन आपण अशाप्रकारच्या चर्चांना ट्रिवियलाइझ करत असतो.

स्टेपलटन नुस्ता मॅड आहे. पण मोदीच्या मॅडनेसमध्ये मेथड आहे. सरकारी देखरेखीखाली किंवा दुर्लक्षाच्या अखत्यातरित झालेले गुजरात दंगे एका विशिष्ठ धार्मिक समुदायाविरुद्ध केलेला मॉन्युमेन्टल गुन्हा आहे.

मोदींनी निवडीचे स्वातंत्र्य नसलेल्या समुहाला लक्ष बनवले तर स्टेपलटनने थोडेफार निवडीचे स्वातंत्र्य असलेल्या समुहातील व्यक्तिला लक्ष बनवले एवढा फरक दिसतो. अनुज बिडवे यांना ब्रिटनमधल्या वंशभेदाविषयी काहीएक कल्पना असावी. (यात सर्व धोक्यांचे व्यवस्थित आकलन अपेक्षित नाही.) अनुज किंवा त्याच्या पालकांना ब्रिटनमध्ये जावे किंवा नाही हे ठरवण्याचे स्वातंत्र्य होते. गुजरातेतील मुस्लिमांना अशा प्रकारचे स्वातंत्र्य नव्हते.