गांधी विरुद्ध बोस

आंतरजालावर भटकताना एक अत्यंत उत्तम इतिहासविषयक लिखाणाचा नमुना वाचण्यात आला. १९३७-१९३९ सालात गांधी विरुद्ध बोस हे नाट्य कॉंग्रेसच्या आंतर्गत राजकारणात रंगलं. त्याचा पार्श्वभूमीसकट आढावा विल वूडवर्थ नावाच्या एका तरुणाने आपल्या बीएच्या प्रोजेक्टसाठी लिहिलेल्या प्रबंधात घेतलेला आहे. तो वाचून मला त्या काळच्या भारतातल्या परिस्थितीचं चित्र खूपच स्पष्ट झालं. त्या लेखनाचा सारांश मी माझ्या शब्दांत मांडतो आहे. पण तो थिसीस मुळातूनच वाचण्याच्या लायकीचा आहे.

सुभाषचंद्र बोस हे नाव घेतल्याबरोबर आपल्या डोळ्यासमोर उभं राहतं ते आजाद हिंद सेनेच्या प्रमुखाचं, पूर्ण लष्करी पोषाखातलं चित्र. कारण त्यांचं नाव हे पूर्णपणे आजाद हिंद सेनेशी संलग्न झालेलं आहे. १९४० साली ब्रिटिश सत्ता दुसऱ्या महायुद्धात गुंतलेली होती. आपल्या शत्रूचा शत्रू तो आपला मित्र हे तत्व वापरून त्यांनी जर्मनी आणि जपानशी संधान बांधलं. ऍक्सिस पॉवरनी ताब्यात घेतलेल्या भारतीय युद्धकैद्यांना एकत्र करून त्यांनी आजाद हिंद सेना स्थापन केली. आणि प्रत्यक्ष भारतावर आक्रमण करणाऱ्या जपानी सैन्याला इंफाळ आणि कोहिमा इथल्या युद्धात मदत केली. हा इतिहास आहे. आणि सुभाषचंद्रांच्या बाबतीत हाच आपल्याला प्रामुख्याने ठाऊक असतो. त्यांचे हिटलरशी हातमिळवणी करणारे फोटो, लष्करी गणवेषातले जय हिंदचा नारा देणारे फोटो, हेच आपल्या डोळ्यासमोर येतात. मात्र गांधी टोपी घालून भारतीय कॉंग्रेसच्या अध्यक्षपदी बसलेले सुभाषचंद्र बोस आपल्या डोळ्यासमोर येत नाहीत.

१९३९ साली दुसरं महायुद्ध सुरू झालं. १९४०-४१ साली आजाद हिंद सेनेची स्थापना आणि १९४५ साली मृत्यू. एवढ्या पाचेक वर्षांच्या कालखंडातलं सुभाषचंद्रांचं कर्तृत्व आपल्याला ठाऊक असतं. पण सुभाषचंद्र बोसांचा इतिहास हा यापेक्षा व्यापक आहे. भारतीय राजकारणात त्यांनी भाग घ्यायला सुरूवात केली ती १९२१ च्या आसपास. त्यांचा पिंड क्रांतीकारकाचा, डाव्या विचारसरणीचा. ज्वलंत भाषा, ज्वलंत राष्ट्रभक्ती, आणि स्वातंत्र्यप्राप्तीसाठी ज्वलंत विचारसरणी. स्वराज्य मिळवण्यासाठी जे काही करावं लागेल ते तातडीने करावं, आख्खा भारत त्यासाठी जागरुक करावा ही त्यांची भूमिका होती.

१९२० साली टिळकांचा मृत्यू झाला. त्यानंतर जी कॉंग्रेसच्या नेतृत्वात पोकळी निर्माण झाली होती ती भरून काढायला महात्मा गांधी पुढे आले. त्याच काळात कॉंग्रेसमध्ये जहाल पक्ष आणि मवाळ पक्ष होते. गांधीजींनी आपल्या सत्याग्रहाच्या, अहिंसेच्या मार्गाने मवाळ पक्षीयांना सामर्थ्य प्राप्त करून दिलं. तर जहाल पक्षीयांचे नेते म्हणून सुभाषचंद्र बोसांचं नाव हळूहळू पुढे आलं. गांधी हे प्रस्थापित व्यवस्था जपत ब्रिटिशांकडून राज्य मिळवण्याचा प्रयत्न करणारे, उजव्या विचारसरणीचे. सुभाषचंद्र बोस डाव्या विचारसरणीचे. सुभाषचंद्राचा राजकीय प्रवास गांधींबरोबर सुरू झाला. गांधीजींनी अहिंसात्मक चळवळ चालवली तर सुभाषचंद्रांचा कल अधिक आक्रमक चळवळ उभारण्याकडे होता. गांधीजी आणि गांधीवाद्यांची कॉंग्रेसच्या राजकारणावर मजबूत पकड घेतली. मात्र १९३८ आणि १९३९ साली कॉंग्रेसमध्ये असलेली जहाल-मवाळांची डाव्या-उजव्यांची दुफळी उफाळून वर आली.

निमित्त झालं ते १९३५ सालच्या गव्हर्नमेंट ऑफ इंडिया ऍक्टचं. या ऍक्टला कॉंग्रेसचा तत्वतः विरोध होता. मात्र या ऍक्टतर्फे होणाऱ्या निवडणुकांवर बहिष्कार न घालण्याचा निर्णय कॉंग्रेसने घेतला. राज्यस्तरीय निवडणुकांमध्ये घवघवीत यश मिळालं, निदान हिंदुबहुल प्रांतांत तरी. त्यामुळे या ऍक्टला असलेला सर्वसाधारण विरोध गळून पडला. याच ऍक्टचा पुढचा टप्पा म्हणजे स्थानिक पातळीवर भारतीय जनतेकडून सरकारं स्थापन झाल्यावर या सगळ्यांची एक फेडरेशन तयार करायची आणि ब्रिटिश डोमिनियन म्हणून मर्यादित स्वातंत्र्य भारताला द्यायचं.

हे स्वातंत्र्य अर्थातच अपुरं होतं. जी राज्यघटना तयार केली गेली होती, ती ब्रिटिशांना सोयीस्करच होती. केव्हाही ब्रिटिशांना ताबा घेता येईल, राज्यव्यवस्थेच्या नाड्या ब्रिटिशांच्याच हाती राहतील अशा तरतुदी तीत अंतर्भूत होत्या. अर्थात ही फेडरेशन तयार करण्याची शेवटी पाळी आलीच नाही, कारण ती प्रक्रिया नीट सुरू होण्याआधीच दुसरं महायुद्ध सुरू झालं. आणि युद्धात भारतीयांचा पाठिंबा मिळवण्यासाठी कॉंग्रेस व मुस्लिम लीग यांच्याशी नवीन वाटाघाटी सुरू झाल्या. पण त्याआधी म्हणजे १९३७-३८ साली कॉंग्रेसमध्ये हा विषय चर्चेत होता. या राज्यघटनेला मान्यता देण्याची इच्छा असणारा मवाळांचा गट, आणि त्यांना कडाडून विरोध करणारा जहालांचा गट यांमुळे कॉंग्रेसमध्ये दुफळी माजली होती.

सुभाषचंद्र बोसांची राजकीय कारकीर्द त्यासुमाराला उच्च टोकाला पोचली होती. १९३८ साली ते कॉंग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून निवडून आले. तोपर्यंत गांधी आणि बोस यांच्यातला किंवा कॉंग्रेसमधले उजवे व डावे यांच्यातला वाद कधीच बाहेर उसळून आला नव्हता. दोन्ही गट निदान बाहेर तरी वयं पंचाधिकं शतं अशी समन्वयाची भूमिका बाळगत होते. पण १९३९ साली सुभाषबाबूंनी कॉंग्रेसच्या अध्यक्षपदासाठी पुन्हा निवडणूक लढवण्याचं ठरवलं आणि हे सगळं भळभळतं राजकारण चव्हाट्यावर आलं.

आत्तापर्यंत प्रथा अशी होती की कॉंग्रेसचा अध्यक्ष हा निवडणुकांशिवाय, आंतर्गत सहमतीने ठरे. अर्थातच या प्रक्रियेवर गांधीवादी गटाचं (गांधी, भुलाभाई देसाई, वल्लभभाई पटेल, राजेंद्र प्रसाद) नियंत्रण होतं. अध्यक्षपदाच्या कारकीर्दीवर जरी मर्यादा नसली तरी प्रत्येक अध्यक्ष वर्षाभरासाठी असणार हे अलिखित नियमाप्रमाणे होतं. कोणीतरी या पद्धतीविरुद्ध जाऊन पुन्हा निवडणुक लढवतो हेच प्रस्थापित व्यवस्थेला, पर्यायाने गांधीजींना आव्हान होतं. ते आव्हान त्यांनी कसं मोडून काढलं याची कथा रोचक आहे. गांधीजींना कुरुंदकर 'बॅरिस्टर महात्मा' का म्हणतात हेही ही कथा वाचून स्पष्ट होतं.

१९३८ च्या वर्षात, जेव्हा बोस अध्यक्ष होते तेव्हा त्यांच्या हाताखालची कॉंग्रेसची कार्यकारिणी गांधीवाद्यांनी भरलेली होती. अध्यक्ष म्हणून त्यांना पुरेसा मान मिळण्याऐवजी क्रिपलानी, पटेल वगैरे मंडळी आपल्या आपणच अनेक बाबतीत निर्णय घेत होती. गांधींची सगळ्यावर बारीक नजर होती. आणि डाव्या फळीतल्या किंचित मवाळ नेहरूंची प्रतिमा वाढत होती. हे सगळं बोसना जाचत होतं. किंबहुना जहाल व मवाळांमधल्या, डाव्या व उजव्यांमधल्या या दुफळीला जनतेसमोर आणण्यासाठीच सुभाषचंद्र बोस १९३९ मध्ये पुन्हा निवडणुक लढले.. त्यांच्याविरुद्ध गांधी गटाने पट्टाभि सीतारामय्यांना उभं केलं होतं. पट्टाभिंचा सुभाषचंद्रांना मुख्य आक्षेप होता तो तात्विक पातळीवर नव्हताच. तो होता कॉंग्रेसच्या परंपरांच्या अनुषंगाने. एकाच माणसाने पुन्हा अध्यक्ष (अगदी अपरिहार्य कारणांशिवाय) होऊ नये हा अलिखित नियम बोस पाळत नसल्याबद्दलच मुख्य तक्रार होती.

१९३९ सालची निवडणुक बोस १५८० विरुद्ध १३७५ मतांनी जिंकले. पार्टी हायकमांडने डाव्यांना डावलून उजव्यांचं राज्य जमवलेलं होतं. कॉंग्रेसमधल्या डाव्यांमध्ये याबाबत असंतुष्टता होती. ही असंतुष्टता या निकालातून बाहेर आली. हा गांधीजी आणि त्यांच्या उजव्या समर्थकांना बसलेला मोठा धक्का होता. गांधींची कॉंग्रेसवरची पकड ढिली पडल्याचं हे लक्षण होतं. हे कदापि चालणार नव्हतं. कारण जरी गांधीजी कॉंग्रेसमध्ये कुठचंच पद धारण करत नसले तरी कॉंग्रेसचा आणि पर्यायाने जनतेचा नेता म्हणून गांधीजींची प्रतिमा उतरली असती. स्टेट्समन वृत्तपत्राने लिहिलं 'या निवडणुकीचा अर्थ हाच की हा वर्ध्याचा (गांधींचा) पराभव आहे' गांधींनीदेखील जाहीरपणे म्हटलं “since I was instrumental in inducing Dr. Pattabhi not to withdraw his name as a candidate...the defeat is more mine than his. ...[I]t is plain to me that the delegates do not approve of the principles and policy for which I stand. I rejoice in this defeat.” या विधानाकडे दोन पद्धतींनी बघता येतं - एक तर अत्यंत उमद्या व्यक्तिमत्वाने दिलखुलासपणे मानलेली हार. किंवा अत्यंत धूर्त माणसाने दिलेली जाहीर धमकी 'माझ्या विरुद्ध तुम्ही जाताय काय, मी बघूनच घेईन'. पुढे ज्या घटना घडल्या त्यावरून दुसरा दृष्टिकोन अधिक ग्राह्य वाटतो.

सुभाषचंद्रांना आपल्याला या दुफळीसकट अध्यक्षपद सांभाळणं जड जाईल याची कल्पना होती. त्यामुळे त्यांनी ताबडतोब आपल्या भाषणांतून Do not criticize or condemn your elders needlessly....Unity and solidarity of all anti-Imperialist elements in the country is more needed today than ever in the past. असा समन्वयवादी संदेश देण्याचा प्रयत्न केला. पण ते पुरेसं नव्हतं. गांधींच्या व उजव्यांच्या शक्तीला डिवचलं गेलं होतं.

या परिस्थितीचा ताबडतोब बंदोबस्त करण्यासाठी गांधीजींनी आणि कॉंग्रेस कार्यकारिणीत प्रचंड बहुमत असलेल्या उजव्यांनी पावलं उचलली. अध्यक्षपदाच्या निवडणुकीला महिना उलटायच्या आतच कार्यकारिणीच्या सर्व सदस्यांनी (शरत्चंद्र बोस, सुभाषचंद्रांचे भाऊ, सोडून) राजिनामे दिले. सुभाषचंद्रांनी गांधी व नेहरू यांच्याशी संपर्क साधून यावर तोडगा काढण्याचा प्रयत्न केला पण ७ मार्चला त्रिपुरीच्या अधिवेशनाच्या आत काहीच होऊ शकलं नाही. या अधिवेशनाचं वर्णन करताना लंडन टाइम्स म्हणतो 'गांधीचा पाठिंबा नसल्यामुळे मिस्टर बोस यांनी निवडणुकीतून जी शक्ती मिळवली ती त्यांच्याकडून काढून घेण्यात आलेली आहे.' हे विश्लेषण खरं सिद्ध करण्यासाठीच की काय, गोविंद वल्लभ पंतांनी एक ठराव पास करून घेतला. तिचा गाभा असा '१. आधीच्या कार्यकारिणीला आमचा पाठिंबा आहे (म्हणजे बोस यांनी त्यांविरुद्ध काही बोलणं गैर आहे) २. महात्मा गांधी हे कॉंग्रेसचे नेते आहेत. कॉंग्रेसच्या कार्याची धुरा वाहणाराने त्यांचा विश्वास संपादन करणं अत्यावश्यक आहे ३. म्हणून कॉंग्रेसच्या अध्यक्षाने आपली कार्यकारिणी गांधीजींच्या अनुमतीनेच निवडावी'

हा ठराव पास झाला. म्हणजे डाव्यांनी निवडणुकीत जीत मिळवली असली तरी हा ठराव ते अडवू शकले नाहीत, किंवा शब्दांत बदल करू शकले नाहीत. याचा अर्थ उघड होता. गांधीजी व उजवे आपली शक्ती बाळगून होते. तिचं प्रदर्शन या पंत-प्रस्तावातून झालं. सुभाषचंद्र हे जरी कागदोपत्री नेते असले तरी गांधीजींच्या मर्जीशिवाय ते कार्यकारिणीही ठरवू शकणार नाहीत हे उघड झालं.

पुढचे दोन महिने सुभाषचंद्रांनी नावं सुचवायची आणि गांधीजींनी ती नाकारायची यात गेले. अर्थातच एप्रिल २९ च्या कोलकाता अधिवेशनात सुभाषचंद्रांना आपला राजीनामा देण्यावाचून गत्यंतर नव्हतं. त्यांच्या जागी राजेंद्र प्रसाद यांची नेमणूक झाली. इतकंच नव्हे तर नवीन कार्यकारिणी ही पूर्णपणे उजव्यांनी भरली गेली. सुभाषचंद्र, शरत्चंद्र आणि नेहरू या डाव्यांच्या जागाही उजव्यांनी भरल्या गेल्या. आणि प्रतिस्पर्ध्याला पूर्णपणे गाडून टाकण्यासाठी सुभाषचंद्रांना बंगालच्या कॉंग्रेस कमिटीवरून काढून टाकलं गेलं. आणि पुढची तीन वर्षं कुठच्याही कॉंग्रेसच्या कमिटीवर निवडून यायला बंदी घातली. भारतात राहून, कॉंग्रेसच्या व्यवस्थेअंतर्गत काम करण्याची शक्यता सुभाषचंद्रांपुढे राहिली नाही.

गांधी विरुद्ध बोस या सत्ताकारणात गांधींचा विजय झाला, बोसांचा पराभव झाला. सुभाषचंद्राची कॉंग्रेसच्या अध्यक्षपदावरूनच नव्हे, तर राजकारणातूनही हकालपट्टी झाली. पुढे त्यांनी पक्षातल्या डाव्यांना एकत्रित करण्यासाठी स्थापन केलेल्या फॉरवर्ड ब्लॉकलाही पुरेसं यश मिळालं नाही. त्यांनी हॉलवेल मॉन्युमेंटच्या निषेधार्थ मोर्चा काढण्याचं ठरवलं, पण त्यांना त्याआधीच अटक झाली. गांधींनीही या अटकेचा निषेध न करता 'हा मोर्चा कॉंग्रेसच्या परवानगीशिवायचा होता' असं लिहिलं.

पण बोस ज्या विचारप्रवाहांचं नेतृत्व करत होते ते कॉंग्रेसमधून गेले नाहीत. उलट सुभाषचंद्रांची अनेक मतं, भूमिका कॉंग्रेसने अंगिकारल्या. ४२ च्या चले जाव चळवळीमागची आक्रमक भूमिका, कॉंग्रेसच्या जाहिरनाम्यांत आलेली 'जमीनदार, जागीरदार, संस्थानिक, आणि श्रीमंत - या सर्वांचा पैसा कष्टकऱ्यांच्या घामातून आला आहे' अशी भाषा, आणि एकंदरीत सरकारशी सहकार्य करत पुढे जाण्याऐवजी लढा देण्याची प्रवृत्ती; या सर्वांचा उगम बोस व त्यांच्या पाठिराख्या डाव्यांच्या विचारसरणीत होता. अर्थातच हे उघड आहे की 'कॉंग्रेसचं नेतृत्व आम्ही आमच्याकडेच ठेवू, आणि तुमच्या काही विचारांचा पक्षाच्या भूमिकेत अंतर्भाव करून घेऊ' अशा प्रकारची तडजोड कॉंग्रेसच्या उजव्या सत्ताधाऱ्यांची डाव्या केडरशी झाली असणार.

(या लेखनात तथ्यात्मक किंवा विश्लेषणात्मक त्रुटी असल्यास कृपया दाखवून द्यावा. ज्या लेखनाचा मी सारांश काढला आहेे त्यापलिकडे याविषयावर माझं वाचन नाही.)