केप्याबिलिटी-बिल्डिंगला काहीच महत्त्व नाही काय?

(गविंच्या मंगळयान व बालाजी चर्चेतल्या एका प्रतिसादाचे चर्चाप्रस्तावात रूपांतर केले आहे)

[पूर्वसूचना / इशारा: पुढीलपैकी काही भाग व्यक्तिगत वाटणे अपरिहार्य आहे, त्याबाबत आगाऊ क्षमस्व. परिणामकारकतेकरिता - आणि मुद्दा प्रभावीरीत्या पोहोचविण्याकरिता - तुमचीआमची उदाहरणे घेतली आहेत; त्याऐवजी 'क्ष' आणि 'य' चालू शकावेत. इन एनी केस, नो पर्सनल ऑफेन्स मेन्ट, सो होप नन इज़ टेकन.]

खरंच मिशन मार्स हे भारताला परवडणारं, किंबहुना, परवडत असेल तरी आजच्या घडीला आवश्यक तरी आहे काय?
भरपूर आर्थिक बोजा तर आहेच.. ते नाकारता येणार नाही. प्रत्येक प्रकारच्या प्रगतीला योग्य प्रमाणात बजेट दिलं गेलं आहे असं म्हणता येईल. पण "मिशन मार्स" यापेक्षा खूप जास्त प्राथमिक प्रायॉरिटीज असताना हे आवश्यक आहे का? असलेला प्रत्येक पैसा मिशन मार्सपूर्वी अन्य पायाभूत सुविधांना जावा असं वाटत नाही का?

- खरेच, तुमचाआमचा जन्म ही भारताला परवडणारी, किंबहुना, परवडत होती असली तरी त्या घडीला आवश्यक गोष्ट होती काय?

तुमचाआमचा आर्थिक बोजा भारताला तर होताच - तुम्हालाआम्हाला जे शिक्षण मिळाले, झालेच तर ज्या काही प्राथमिक आरोग्यसुविधा मिळाल्या, फार कशाला, ज्या काही थोड्याफार पायाभूत सुविधा आपल्या काळी वापरावयास मिळाल्या, जे काही होते-नव्हते ते थोडेफार इन्फ्रास्ट्रक्चर आपल्या वेळी आपण वापरू शकलो, ते पुरवण्यासाठी, उभारण्यासाठी, झालेच तर ते मेन्टेन करण्यासाठी भारत सरकारला काहीतरी खर्च आलाच असेल, नाही काय? तो बोजा अर्थातच नाकारता येणार नाही. हं, अर्थात, भारताच्या सर्वांगीण विकासासाठी प्रत्येक गोष्टीला योग्य त्या प्रमाणात बजेट भारत सरकारने दिलेच असावे, पण तरीही, लोकसंख्येची आधीच भलीमोठी समस्या असलेल्या भारतासारख्या देशात तुम्हाआम्हाला जन्मास आणून ती लोकसंख्या वाढवण्याच्या मिशनपेक्षा, या देशाच्या उभारणीच्या दृष्टीने खूपच जास्त प्राथमिक प्रायॉरिटीज़ नव्हत्या का? भारताच्या (त्या वेळेस अस्तित्वात असलेल्या) प्रत्येक नागरिकाचा (तुमचेआमचे आईवडील इन्क्लूडेड) प्रत्येक प्रयत्न, "मिशन गवि आणि 'न'वी बाजू (आणि असंख्य इतर नेहमीचेच यशस्वी) यांचा जन्म"पूर्वी भारताच्या पायाभूत उभारणीकडे जायला हवा होता, असे वाटत नाही का?

- १९८४-८५ सालाच्या सुमाराची गोष्ट आहे. राजीव गांधी पंतप्रधानपदी येऊन थोडेच दिवस झाले होते, नि त्यांनी काँप्यूटरायझेशन / संगणकक्षेत्राला भारतात चालना देणे वगैरे गोष्टी बोलायला सुरुवात केली होती. तोपर्यंत संगणक हा प्रकार भारतात अस्तित्वात असला, तरी फारसा प्रचलित नव्हता, असे म्हणणेही कदाचित अंडरस्टेटमेंट ठरावे.

त्यावेळी आम्ही कॉलेजात होतो. स्वतःला फार शिंगे फुटली आहेत, असे समजत होतो. (त्यात काय, अजूनही समजतो म्हणा, पण ते एक असो.) "नाही म्हणजे, राजीव गांधींचा उद्देश भले ही फार चांगला असेल. पण ज्या देशात मूलभूत सुविधा नाहीत, लोकांना खायला अन्न नाही, वीज नाही, शिक्षण नाही, त्यात संगणक आणून करायचेय काय? इतर प्रायॉरिटीज नाहीत काय? 'अ' गावाहून 'ब' गावाकडे जायला जो शेतकरी बैलगाडी वापरतो, तो काय काँप्यूटर वापरणार आहे काय? त्याला त्या काँप्यूटरचा काय उपयोग? उगाच काहीतरी 'डून स्कूल'-छाप अतिशहाणपणा साला!" वगैरे काहीबाही बरळत होतो.

पुढे थोड्याच वर्षांत देशाचा मोहरा थोडाफार पालटू लागला. म्हणजे, आम्ही कॉलेजातून बाहेर पडेपर्यंत, आजच्याइतका फोफावला नसला, तरी संगणकव्यवसाय भारतात बाळसे धरू लागला होता. आमच्यासारखे अनेक जण त्यात कोठे ना कोठे लागून गेले. अनेकांना देशाबाहेर पडण्याच्या संधी मिळाल्या. अनेकांनी पैसे कमावले, त्यातील अनेकांनी ते भारतात पाठवले, भारताला (त्या काळी आवश्यक असलेल्या) परकीय चलनाचा एक स्रोत मिळाला. पुढे भारतात या क्षेत्रात मोठ्या उलाढाली झाल्या, हा भारतात एक मोठा उद्योग बनला, त्या उद्योगाला आंतरराष्ट्रीय मागणी मिळाली. (भले ही स्वस्त कुशल कामगारांचा पुरवठास्रोत म्हणून का होईना, आणि भलेही या क्षेत्रातील मूलभूत संशोधनास किंवा घडवणुकीस भारतातून म्हणण्याजोगा हातभार का नसेना.) काही ठराविक भागांत का होईना, पण अनेकांची यातून मोठ्या उत्पन्नाची सोय झाली, राहणीमान उंचावले.

आता या सर्वातून 'अ' गावाहून 'ब' गावाकडे बैलगाडीने जाणार्‍या शेतकर्‍याच्या आयुष्यात काही फरक पडला का? कदाचित थोडाफार पडला असेलही, कदाचित नसेलही; कितीसा पडला, हा प्रश्न आहे. देशात सर्वांना भरपूर अन्न मिळू लागले का? नाही. देशाचा पाणीतुटवड्याचा प्रश्न पूर्णपणे सुटला का? नाही.

पण देशाला अर्थोत्पादनाचे एक साधन निश्चितच मिळाले; त्याकरिता आवश्यक ते इन्फ्रास्ट्रक्चर काही भागांत आणि हळूहळू का होईना, निर्माण होऊ लागले, हा भारताचा फायदाच झाला नाही काय? (शिवाय, अनेक जण भारताबाहेर पडले, काही आमच्यासारखे कायमचे बाहेर पडले. पैकीं काहींनी भारतात थोडेफार पैसे पाठवून भारताच्या परकीय चलनाच्या आवकीस खारीच्या वाट्याचा का होईना, पण हातभार लावला असेलही, हा आनुषंगिक फायदा आहेच. पण त्याहूनही महत्त्वाचे, आमच्यासारख्या इतरांनी भारताबाहेर पडून काही फार मोठे दिवे लावले नसतीलही कदाचित, नि भारतात एक नवा पैसा किंवा तांबडा सेंटही पाठविला नसेल, परंतु संगणकीकरण झाले नसते आणि/किंवा भारतात राहिलो असतो, तर भारताचे आधीच तुटपुंजे असलेले रिसोर्सेस खाल्ले असते आणि इन्फ्रास्ट्रक्चरवर लोड आणला असता, त्याऐवजी भारतमातेच्या उरावरून कायमचे टळून तो इन्फ्रास्ट्रक्चरवरचा भार कमी केला, ते रिसोर्सेस बर्‍याच अंशी मोकळे केले, हेही काही कमी आहे काय? कदाचित हे मोकळे झालेले रिसोर्सेस त्या 'अ' गावाहून 'ब' गावाला बैलगाडीने जाणार्‍या शेतकर्‍याच्या उपयोगी पडू शकतीलही, कोणी सांगावे? हा एक मोठ्ठा फायदा झाला नाही काय? राजीव गांधींनी संगणकीकरण आणले नसते, तर आम्ही हे करू शकलो असतो काय? राजीव गांधींच्या दूरदृष्टीमुळेच हे शक्य झाले नाही काय?)

- भारताने आजवर अनेक याने अवकाशात धाडली, अनेक उपग्रह पाठवले, अनेक क्षेपणास्त्रांची चाचणी केली, आज मंगळयान पाठवले आहे. कदाचित भारताने हे सर्व इतर देशांच्या नंतर केले असेल, आणि कदाचित यातील सर्वच प्रयत्न यशस्वी झाले असतीलच, असेही नाही. पण इतर देशांमागून का होईना, पण हळूहळू प्रगती होते आहे, हे निश्चित. पण त्याहीपेक्षा महत्त्वाचे, याचा अर्थ असा, की या क्षेत्रात काही साध्य करू शकणारे प्रशिक्षित (आणि मुख्य म्हणजे कर्तबगार - केपेबल, क़ाबिल अशा अर्थाने) मनुष्यबळ (शास्त्रज्ञ, तंत्रज्ञ वगैरे) भारताजवळ आहे.

आता प्रश्न असा, की 'अ' गावाहून 'ब' गावापर्यंत बैलगाडीने जाणार्‍या प्रत्येक शेतकर्‍यास पोटभर अन्न मिळू लागेपर्यंत या मनुष्यबळाने हात चोळीत स्वस्थ बसून राहावे, की आज देशास मंगळयानापेक्षा अन्नोत्पादनाची गरज अधिक आहे म्हणून नांगर हाती घ्यावा? नांगर हाती धरण्यात तत्त्वतः गैर किंवा हलके काहीच नाही [किमानपक्षी, नांगर हलका निश्चितच नसावा], परंतु हा त्यांच्या केपॅबिलिटीचा सर्वोत्तम उपयोग आहे काय? शेवटी हे शास्त्रज्ञ, तंत्रज्ञ हेही भारताची मानवी संसाधनेच नव्हेत काय?

आणि, जसजशी ही मानवी संसाधने असे वेगवेगळे उपक्रम राबवीत जातात, तसतशी त्यांची असे किंवा याहूनही मोठमोठे उपक्रम राबवीत जाण्याची कुवत, क्षमता वाढत जाते. पर्यायाने देशाची कुवत वाढत जाते. या केप्याबिलिटी-बिल्डिंगला काहीच महत्त्व नाही काय?

- समजा, भारताने मंगळयान-अभियान बंद केले. त्यातून काही खर्च वाचला. त्या वाचलेल्या खर्चातून भारताचा अन्नतुटवडा ऑपॉप भरून निघणार आहे काय? पाण्याच्या तुटवड्याची जी नैसर्गिक समस्या भेडसावू लागली आहे, तो ऑपॉप सुटणार आहे काय? त्या समस्या तरीही दीर्घकाळापर्यंत राहणार आहेतच. पण मग भारताने अवकाशक्षेत्रातली आपली केप्याबिलिटी कधी वाढवायची? आणखी पन्नास वर्षांनी? शंभर वर्षांनी? या क्षेत्रात पुरेसे मागे पडल्यावर?

भारताने अन्नपाण्याच्या तुटवड्याची समस्या सोडविण्यासाठी प्रयत्न केलेच पाहिजेत, यात वाद नाही. पण त्याचबरोबर याही क्षेत्रातील विकासाकरिता समांतर प्रयत्न थांबवून उपयोगी नाही. ते अंतिमतः भारताच्याच दीर्घकालीन फायद्याचे तर आहेच, पण इतर, कदाचित मूलभूत, समस्या सुटेपर्यंत वाट पाहत बसले, तर तोपर्यंत खूप उशीर झालेला असेल.

(म्हणजे, भारताची लोकसंख्या पुष्कळ आहे नि तिला पुरेसे खायला नाही म्हणून गविंच्या किंवा 'न'वी बाजूंच्या आईवडिलांनी हाती नांगर धरला आणि शेवटच्या माणसापर्यंत त्या तमाम लोकसंख्येची पोटे भरल्यानंतर मगच स्वतःस मूल होऊ देण्याचे ठरवले, तर तशी वेळ येईपर्यंत ते म्हातारे झालेले असतील नि वेळ टळून गेलेली असेल. आता, 'न'वी बाजूंचे आईवडील कदाचित असे करून भारतमातेवर कायमचे उपकार करू शकलेही असते; वेल, टू लेट फॉर द्याट नाउ, नाइलाज आहे. गविंच्या आईवडिलांनी तसे केले असते तर ते भारतमातेवर उपकार झाले असते किंवा कसे, आणि त्यांनी तसे करणे हे इष्ट - 'डिझायरेबल' अशा अर्थी - ठरले असते काय, हे इन रेट्रोस्पेक्ट गविंनी आता स्वतःच ठरवावे.)

(इन रेट्रोस्पेक्ट, कदाचित गविंच्या नाही, तरी 'न'वी बाजूंच्या जन्माच्या मानाने मंगळयानाचे प्रक्षेपण ही भारताच्या दृष्टीने खूपच महत्त्वाची गोष्ट नाही काय? मग जेथे 'न'वी बाजूंच्या जन्मासारखी भारताकरिता क्षुल्लक, बिनमहत्त्वाची, बिनफायद्याची - किंवा असलीच तर कदाचित 'खायला काळ'-तत्त्वाने तोट्याची - गोष्ट जर भारताने - किंवा, बाय प्रॉक्सी, 'न'वी बाजूंच्या आईवडिलांनी - 'देशाला परवडत नाही' म्हणून अनिश्चितपणे पुढे ढकलली नाही, तेथे मंगळयानाच्या प्रक्षेपणासारखी महत्त्वपूर्ण आणि भारताच्या दीर्घकालीन फायद्याची गोष्ट तरी काय म्हणून पुढे ढकलावी?)