पुल - शंका आणि (कु)शंका इ.

उदा. मी आणि माझा शत्रूपक्ष ह्या लेखात एका जागी म्हटलं आहे -

जिथे जायचे, तिथे जावे, पहावे. काय खायचे असेल ते खावे, न यावे. खरेदी कशाला? लक्ष्मी रोड पुणे आणि रानडे रोड मुंबई अठ्ठावीस ह्या प्रांतात जगातले काय मिळत नाही?
तसं पाहिले, तर पुणे आणि मुंबई यांपलीकडे जगात पाहण्यासारखे आहे तरी काय?

प्रस्तुत स्वगत हे मध्यमवर्गीय पुणेकर मराठी माणसाचं जगाविषयीचं आकलन आहे.

नॉटटॉल! प्रस्तुत परिच्छेदाचा आगापिछा पाहिल्यास या निष्कर्षाप्रत मुळीच येता येत नाही. ममवपैकीच जे थोडेफार लकी (अॅज इन ज्यांना संधी मिळते किंवा जमवता येते असे) लोक चाकोरीबाहेरली (पक्षी: सदाशिव-नारायण-शनवार किंवा फार्फार्तर मुंबई किंवा अतीच झाले तर लोणावळा-खंडाळा, माथेरान, महाबळेश्वर किंवा पांचगणी या टिपिकल ममव परिघाच्या खूपच बाहेरची) टूरिष्टी स्थळे पाहायला म्हणून जातात, नि मग गेलेच आहेत तर केवळ प्रथा म्हणून काय वाटेल त्याचे फोटो तरी घेतात (ज्यात अर्ध्या वेळेला आपण नेमके कशाचे फोटो घेत आहोत हे त्यांचे त्यांना कळत नसते आणि/किंवा नंतर सांगता येत नाही म्हणून काय वाटेल ते ठोकून घेतात) नाहीतर/आणि काय वाटेल ते जंक सूव्हेनीर पुन्हा केवळ प्रथा म्हणून विकत घेतात, आणि मग परत आल्यावर दिसेल त्या बकऱ्याला पकडून ते फोटो नाहीतर ती अटरली यूसलेस सूव्हेनिरे दाखवून पिडत बसतात, या टिपिकल बेटरदॅनदाउ अपवर्डमोबाइलवॉनाबी ममवटूरिष्टी टेण्डन्सीची ती प्रामाणिक खिल्ली आहे, असे मला वाटते. (हसवणूक हा बहुधा पु.लं.चा तुम्ही ज्याला टियर-वन म्हणाल अशातला संग्रह असावा. (मला क्रोनॉलॉजी नक्की ठाऊक नाही. योगायोगाने पु.लं.चा मी वाचलेला तो पहिलावहिला संग्रह; हौएवर, दॅट डझ नॉट प्रूव एनिथिंग व्हॉटसोएवर.) तेव्हा पु.ल. बहुधा प्रस्थापित झाले नसावेत म्हणा किंवा काही म्हणा, या संग्रहात थोडा प्रामाणिकपणा, थोडा फ्रेशनेस जाणवतो. प्रामाणिकपणा अॅज़ इन लेखक एकदा प्रस्थापित झाला की आय कॅन राइट एनीथिंग अँड गेट अवे विथ इट या भावनेची झाक कितीही नाही म्हटले तरी अभावितपणे त्याच्या लेखनात डोकावू लागते, ती हसवणूकमध्ये जाणवत नाही. आणि फ्रेशनेस अशा अर्थाने की नॉट परहॅप्स (चूभूद्याघ्या) हॅविंग बीन एस्टॅब्लिश्ड अॅट दॅट पॉइंट, पु.ल. कुड अफोर्ड टू बी पु.ल. द इंडिव्हिज्युअल, अॅज़ इन, हिज़ ओन सेल्फ, अँड नॉट अ स्टीरियोटैप ऑफ पु.ल., द एस्टॅब्लिश्ड ऑर्थर. (तुम्ही मागे जो असह्य रिपीटिशनचा मुद्दा उपस्थित केला होतात, त्याच्याशी याची सांगड घालता येईल कदाचित. हसवणूकमध्ये रिपीटिशन आढळलेच, तर अगदी माफक प्रमाणात आढळते. आणि ते असह्य म्हणण्याइतके होत नाही. दामलेमास्तर बिगरी ते मॅट्रिकबाहेर फक्त एकदाच पाळीव प्राण्यांत आत्यंतिक ओझरते डोकावतात, पण तितकेच.) हसवणूक अॅज़ अ कलेक्शन म्हणून मला फार आवडते. सेम थिंग अबौट तुझे आहे तुजपाशी. फॉर सम रीझन, या दोन पुस्तकांत मला त्यांनी कशाचा आव आणलेला वाटत नाही. अर्थात, मला क्रोनॉलॉजीची कल्पना नसल्याकारणाने, माझे एस्टॅब्लिशमेंटसंबंधीचे अॅनालिसिस पूर्णपणे ऑफ द मार्क असू शकेल, इन विच केस, चूभूद्याघ्या.)

तर सांगण्याचा मतलब, आगापीछा. शत्रुपक्षातच इतरत्र, घर बांधून ते दाखवून काव आणणाऱ्यांविषयी पु.लं.चा नॅरेटर म्हणतो (शब्द स्मृतीतून उद्धृत असल्याकारणाने नेमके नाहीत; चूभूद्याघ्या.), की कोणी घर बांधत असला, नव्हे, अगदी ताजमहाल बांधत असला, तरी मला त्याबद्दल हेवा, असूया, मत्सर वगैरे काहीही वाटत नाही. (ताजमहाल हे घर नसून थडगे आहे, या तपशिलाकडे इथे दुर्लक्ष करू. यात काही अल्टीरियर मोटिव न शोधता केवळ ताजमहाल म्हणजे एक सुंदर इमारत, एक आर्किटेक्चर मार्वेल किंवा असेच काहीतरी इतक्याच मर्यादित अर्थाने या विधानास फेस व्हॅल्यूवर घेण्यास हरकत नसावी.) फक्त, जोपर्यंत मला ते कोणी अंतर्बाह्य दाखवत नाही तोपर्यंत. किंवा, (पुन्हा, नेमके शब्द नाहीत, पण) जर आपले घर त्यात कायकाय सोयी किंवा गमतीगमती केल्या आहेत ते न दाखवता (किंवा सिमेंट मिळवायला किती त्रास पडला वगैरे तपशिलांत न शिरता; चूभूद्याघ्या.) दाखवणारा एखादा घरमालक भेटला, तर त्याचा मी भर लकडीपुलावर जाहीर मुका घ्यायला तयार आहे. (मालकीण असेल, तर हिच्याकडून तिची जाहीर ओटी भरीन.) तर ऑड्यन्सला त्यात रस आहे की नाही, त्याची अजिबात पर्वा न करता आपल्याच कोठल्यातरी मुद्द्यावरून तासनतास दुसऱ्याला पिडण्याच्या टेंडन्सीची ही प्रामाणिक खिल्ली आहे. तेच तत्त्व काश्मीरला किंवा असेच कोठेतरी जाऊन रँडम फोटो काढून नाहीतर रँडम खरेदी करून ते फोटो नाहीतर ती खरेदी येणाऱ्याजाणाऱ्याला दाखवून पिडण्याच्या वृत्तीला एक्सटेंड करता यावे.

आणि ती खरेदी. अशी माणसे सूव्हेनीर म्हणून खरेदी तरी काय करतात? तर टोटली यूसलेस आणि इर्रेलेवंट गोष्टी. कुकरी. ('माझ्या एका मित्राने दिल्लीहून येताना स्वस्त मिळाली म्हणून गुरख्याकडे असते तसली कुकरी आणली होती. माझा हा मित्र पोष्टमनलासुद्धा पाहून चळाचळा कापतो, तो त्या कुकरीचा काय उपयोग करणार होता ते एक पशुपतेश्वरच जाणे.') किंवा अक्रोड फोडण्याचा अडकित्ता. ('मग सौ. तो अक्रोड फोडण्याचा काश्मिरी अडकित्ता घेऊन आल्या. घरात अक्रोड नसल्यामुळे - नसायचेच! - त्यात जायफळ फोडून दाखविण्याचे प्रात्यक्षिक करण्यात आले. ज्या घरात पुढल्या चाळीस पिढ्या अक्रोडाची खरेदी होण्याची शक्यता नाही, अशा घरातली ही मनुष्ये अक्रोड फोडण्याचे काय ते मुळात आणतातच कशासाठी, कळत नाही.')

थोडक्यात,

जिथे जायचे, तिथे जावे, पहावे. काय खायचे असेल ते खावे, न यावे. खरेदी कशाला?

यामागे संदर्भ हा आहे.

आणि,

लक्ष्मी रोड पुणे आणि रानडे रोड मुंबई अठ्ठावीस ह्या प्रांतात जगातले काय मिळत नाही?

हे मी, 'लेको, जगात वाटेल त्या टोकाला जाऊन येता, आणि काय वाटेल तो जंक कर्तव्य म्हणून उचलून आणता, पण तुम्हाला प्रत्यक्षात उपयोगी पडू शकतील अशा वस्तूंपैकी तुमच्या आसपास काय मिळत नाही?' असे वाचतो.

तसं पाहिले, तर पुणे आणि मुंबई यांपलीकडे जगात पाहण्यासारखे आहे तरी काय?

माझ्या लेखी याचा रोख टिपिकल पुणेरी ममवच्या जगाच्या आकलनाकडे नसून, त्यातून 'लेको, काश्मीरला नाहीतर आणखी कुठेकुठे जाता, आणि आल्यावर उगाच आपले म्हणायचे असते म्हणून ओहोहो, काश्मीरची फुले म्हणजे काय ब्यूटिफुल असतात, असले छापातले कौतुक ऐकवता, त्यातले प्रत्यक्षात काहीही अॅप्रीशिएट झाले नसले, काही ओ की ठो कळले नसले तरी. आणि फोटो तरी काढता ते नक्की कुठले, ते नंतर तुमचे तुम्हालाच नक्की सांगता येत नाही. मग त्याची निश्चिती करण्यासाठी इथेच नाही का तुम्ही घसरून पडला होता, किंवा इथेच नाही का तू घोड्यावर बसली होतीस, मग ते घोडे एकदम खाली बसले ते, असले काहीबाही आणि ऐकणाराला किंवा एकंदरीतच इर्रेलेवंट असे संदर्भ देता. तुम्हाला खरोखर जे कळते नि अॅप्रीशिएट होते ते तुमच्या आजूबाजूच्या परिघापुरते मर्यादित आहे; त्याच्या बाहेर गेलात जरी तरी झापडे लावून जाता' असा काहीसा टीकेचा सूर मला जाणवतो.

थोडक्यात, It is all about the pretentious bore, and not about the ignorant attitude of his/her victim.

अर्थात, हे माझे आकलन. असो.

मलाही तो टाळ्यांचा उल्लेख खटकला.. म्हणजे तुम्हाला असं म्हणायचं आहे का की सर्वसामान्य माणसांना पुलं कळलेच नाहीत?

पुलं नी पुण्याचं कौतुक केलं म्हणून टाळ्या वाजवायच्या म्हटलं तर मग जेव्हा पुलं मुंबईकर पुणेकर आणि नागपूरकर मधून शालजोडीतले घालत असतात तेव्हा प्रेक्षकांनी काय करायला पाहिजे?
त्या वाक्यात बोलता बोलता पुलं इथल्या मध्यमवर्गीयांच्या दुखऱ्या नसेवर पटकन बोट ठेवतात, आणि तितकेच नव्हे, तर आपले समाधान करून घेण्यासाठी कोल्ह्याला द्राक्ष आंबट या न्यायाने जो एक अभिमान जोपासत असतात त्यावर पण सहज बोलून जातात.. गुंतागुंतीच्या अनेक भावनांवर एकदम बोट ठेवणारे वाक्य असल्यामुळे कदाचित प्रेक्षक टाळ्या वाजवत असतील.

बाकी हे वाक्य context सोडून सांगितलं तर ते तितके अपील होणार नाही.. किंबहुना पुलंच्या विनोदी लिखाणाचा तो एक महत्वाचा भाग होता.. आधी जबरदस्त वातावरणनिर्मिती आणि मग एकाच टोला.. मी तर वाचताना पण खूप वेळेस असा पॉट धरून हसलो आहे.
असे साहित्य मी प्रथम पुलंच्या लेखनात पाहिले, अजूनही इतके सहज पंच मारणारे खूप कमी सिद्धहस्त लेखक मिळतात.

अजून एक गोष्ट त्यांच्या तत्वज्ञानाबद्दल..
नोस्टॉजिया वगैरे सोडून द्या, पण मला व्यक्तिशः पुलंचे लिखाण कायम विरोधाभासवर बोट ठेवणारेच वाटते. असा मी असामी घ्या, हसवणूक घ्या किंवा अजून काहीही घ्या, त्यातच कायमच एक बोचरी टीका आहे. आणि ती मुख्यत्वे समाजाच्या स्टेटस को वृत्तीवर आहे, पुलं म्हणजे उत्साहाचा झराच होता, आणि त्या मुळे अश्या स्टेटस को वृत्तीचा त्यांना राग येत नसेल तर नवल. त्यांनी त्यांचा विनोद नेहमीच या लोकांना समोर ठेवून लिहिलाय, नेहमीच त्यांच्यावर , त्यांच्यातल्या विरोधाभासावर टीका केली आहे. त्यांनी मार्ग निवडला तो नर्म विनोदाचा होता म्हणून ती टीका पटकन कळत नसावी, पण एकदा टी जहरी टीका उमगायला लागली की पुलं नव्याने कळत जातात.

कोणी रे उचकावलं अस्वलाला लेख पाडायला?
मी नाही त्यातला, आणिक एक टाकला.
गम्मत सोडा पण एकूणच पुलं एक आठवण नबांच्या चपराकछाप प्रतिसादासह झक्कास झालं आहे. देवदिवाळी अंकातला लेख.
खूप सुंदर.
का व कसे -"सामान्य वाचकाने त्यांना दिलेली दाद किंवा अभिप्राय त्यांना जास्त मोलाचा वाटतो." थोडक्यात खपतं ते लिहिलं आणि विकलं. त्यांना भेटलेल्या माणसांचे स्वभाव विशेष घेऊन पात्रं उभी केली असावीत.
सहा महिन्यांपुर्वी कुडाळ स्टेशनात एक स्थानिक भेटला आणि नवीन मुंबईत कसे जायचे मालवणीत विचारत होता. त्याच्यशी तोडक्या मोडक्या भाषेतच बोललो. अर्ध्या तासानंतर म्हणाला "पनवेलला मेव्हणा न्यायला येणार आहे." अरे मग अर्धा तास काय उगाच घालवलास? गाडी लेट होती, मालवणीचे धडे झाले पण साम्पल अजुनही आहेत॥ तर पुलंसारख्या सिद्धहस्त लेखकाने त्याचे भांडवल केले नसेल का?

>>आचार्य गांधीवादी नाहीत, केवळ हेकटपणे स्वत:च्या दुराग्रही स्वभावाला अनुसरून चालणारे एक त्रासिक गृहस्थ आहेत. त्यांचे कठोर नियम, अतिकठोर बंधनं हे सगळं सन्याशाचं न पेलणारं वस्त्र पांघरल्याने येणारी कर्मकांडं आहेत. it is a show, pretense. जनता ह्याला पूज्य मानते. आत्मक्लेशांना सन्मान आहे.

त्याचवेळी आचार्यांना स्वत:ला त्यातलं फोलपण कळलं आहे असंही पुलं नाटकातून दाखवतात. क्लायमॅक्सच्या प्रसंगातलं आचार्यांचं स्वगत ते अगदी स्पष्ट करतं. "प्रवाहात पोहता पोहता हात थकले म्हणून किनाऱ्याकडे यायला लागलो तर लोकांनी काठावरून मला परत प्रवाहात ढकललं. आचार्य तुम्ही आमच्यासाठी जगलं पाहिजे" किंवा "परवा एका घरातली माऊली नवऱ्याला म्हणत होती - त्यांना म्हणावं हातसडीचे तांदूळ हवे असतील तर बरोबर घेऊन येत जा. अशा शेकडो माउल्यांचे शाप घेत मी जगतो आहे" वगैरे.

तर पुलं त्या आचार्य प्रकाराची नुसती खिल्ली उडवत नाहीत तर आचार्य हा देखील एक स्वत:च्याच प्रतिमेत अडकलेला (किंवा लोकांनी अडकवलेला) केविलवाणा जीव आहे असंही दाखवतात.

मला हे दुर्गा भागवतांबद्दल लिहिलंय असं वाटलेलं.
काहीही असो, हा फारच below the belt वार केल्यागत फ़टकारा आहे. पुलंचा विनोद सहसा इतका बोचरा नसतो.

मागच्या धाग्यावर मी केलेली अत्र्यांशी तुलना पाहा. त्यांच्याइतके खालच्या पातळीवर पुलं गेले नाहीत, पण जाता जाता राहिले की काय, असं इथे वाटतं.

एक माणूस म्हणून पुलंचं कलेवरील प्रेम विख्यात आहे.

प्रेम असलं म्हणजे समज असतेच असं नाही. उदा. कुमार गंधर्वांविषयी भरभरून लिहिणारे पुलं वसंतराव देशपांड्यांसारख्या सूर धड स्थिरही न ठेवू शकणाऱ्या गायकाबद्दलही भरभरून लिहितात हे बघून मी आडवाच झालो होतो.

"तुझे आहे तुजपाशी"तलं काकाजींचं तत्वद्न्यान पुलंचं स्वत:चं जीवनभाष्य आहे- हे मत मला पटत नाही.

हरकत नाही. आता तुमच्याच लिखाणातून -

काय वाट्टेल ते होईल मधलं झ्या वानो हे क्यारेक्टर हे पुन्हा एक happy go lucky असं पात्र. आता हे पुस्तक भाषांतरीत असल्याने त्यात पुलंचे स्वत:चे विचार डोकावत नाहीत हे नक्की. पण जॉर्जिया (रशियन, अमेरिकेतलं ते हे नव्हे)मधल्या कुण्या जॉर्ज पापाश्विलीची कहाणी पुल अशी काही खुलवतात की ज्याचं नाव ते.

इथलं तुमचं अधोरेखित गृहितकच गडबडीचं आहे. कारण -

पुलंची ह्या पुस्तकाची प्रस्तावना पहा - मग ह्या पुस्तकाचं भाषांतर त्यांनी का केलं ते कळणं अवघड नाही.

जॉर्जियातून अमेरिकेत पोटापाण्यासाठी भटकत आलेल्या एका माणसाची ही कहाणी आहे. "नेवो नेते जड तनुस ह्या दूर देशात दैव, राहे चित्ती प्रिय मम तरी जन्मभूमी सदैव"

आता परदेशातून मायदेशी आल्यावर वरण-भात खाल्ला तेव्हा ब्रह्मानंद होणाऱ्या माणसाला हे आवडलं तरीही त्याच्यात तुम्हाला त्या माणसाची जीवनदृष्टी दिसत नाही?

हसतखेळत, खातपीत, माणुसकीचे साधे नियम पाळत, अवघ्यांचा संसार सुखाचा व्हावा अशी इच्छा बाळगणारा हा माणूस आपल्यासारख्या सामान्यांचे बोल बोलतो. दुर्दैवाने आजच्या जगातील असामान्यांना हे सामान्यांचे बोल कळत नाहीत.

ह्यात तुम्हाला 'तुझे आहे...'ची आठवण होत नाही?

कारण हा जॉर्जी, जॉर्जियातला असला तरी "भेदाभेद भ्रम अमंगळ" ही मराठी वैष्णवांचीच भाषा बोलतो! एवढंच काय, शेवटी आपल्या वैदिक प्रार्थनेतले "सह नाववतु, सह नौ भुनक्तु" फक्त आपल्या भाषेत म्हणतो. सर्वांनी एकत्र बसून आनंदाने जेवावे, खावे प्यावे, आनंदात रहावे, क्षुद्र भेदाभेद विसरावेत अशा प्रार्थनेवरच हे पुस्तक संपते. हा जॉर्जी मला आपला वाटला.

पुलंना हा आपला का वाटला असावा? त्यात पुलंचे स्वत:चे विचार डोकावत नाहीत हे नक्की? खरंच?

प्रस्तावनेतलं मत १००% पुलंचं आहे. वाद नाही. ते त्यांचं "जीवनविषयक भाष्य" म्हणता आलं नाही तरी ते पुल या माणसाचं मत आहे. बरोबर.
पण् "झ्या वानो"चं किंवा "काकाजी"चं मत हे त्या पात्राचं आहे.

हा काहीसा पोथीनिष्ठपणा झाला आणि तोदेखील काहीसा कालबाह्य झालेला. उदा. तुम्हाला 'माल' वाटणारी मुलगी तुमच्या आईसारखी दिसते का, आणि दिसत असली तर त्यातून तुमच्याविषयी काहीबाही सांगता येतं का, ह्यावर उहापोह झाल्यालाही आता बराच काळ लोटला आहे. थोडक्यात सांगायचं तर तुमची आवडनिवड, तुमची कलानिर्मिती वगैरे गोष्टींवर कळत-नकळत तुमच्या स्वभावाचा, तुमच्या जीवनदृष्टीचा आणि तुमच्या अंतर्मनात जे असतं त्याचा प्रभाव पडतो, ह्याविषयी २०१८मध्ये वाद घालण्यात फारसा अर्थ नाही. साहित्यिकाच्या लिखाणातून दिसणारे त्याच्या व्यक्तिमत्वाचे पैलू ह्यावर पाश्चात्त्य जगात खंडच्या खंड निघतात. त्यात मतभेद असू शकतात, पण कोणत्याही पात्राचं मत त्या पात्राचंच असतं; लेखकाच्या मतांशी त्याचा काहीही संबंध असू शकतच नाही, म्हणजे असं काही नसतंच, हे म्हणायला आता जागा नाही.

पुलंच्या बाबत सांगायचं तर त्यांना ओळखणारे आणि अगदी त्यांचे निकटचे अनेक लोक त्यांच्याविषयी जे सांगतात त्यात आणि इथे पुलंना जे आपलं वाटतं त्यात विलक्षण सुसंगती आहे. ती त्यांच्या इतर साहित्याशी आणि आयुष्याशीही ताडून पाहता येते. त्यामुळे केवळ नाटकातलं एक पात्र म्हणून बोळवण करणं मला उलट विसंगत वाटतं.

नाही वाटत तसंं
एक तर तुम्हीच लिहीलं आहे की पुल असे बोचरे विनोद करीत नसत.
आणि त्यांनी म्हणलं आहे, की त्यांच्या व्यक्तीरेखा जरी काल्पनिक नसल्या, तरी कुणा एकाचे वर्णन पण नसतात. अनेक व्यक्तीमत्वं आणि अनुभव यांच्या सरमिसळीतून त्या घडत असत.

२) तुझे आहे तुजपाशी मधील आचार्यांचं पात्रं मला फार केविलवाणं वाटतं. स्वत:च्या वागण्या बोलण्यातली विसंगती त्यांना जाणवत नाही.
ते सुरवातीला सर्वांना स्वावलंबनाचे धडे शिकवितात. आणि लगेच म्हणतात, "गीता माझ्या आंघोळीचं पाणी काढलय का? आणि माझा पंचा कुठाय? दे बघू.. "
तेच एकदा म्हणतात, " माझ्या सात्विक आहाराची व्यवस्था करण्याकरता मला किती माऊल्यांचे शिव्याशाप घ्यावे लागले असतील याची गणतीच नाही"
आणि मग म्हणतात, "... पण मला असच वागायला हवं. दूसरा पर्याय नाही."
म्हणजे " कळतय पण वळत नाही " अशी अवस्था

पण लेखक, कवी इ. च्या लिखाणाचा आणि त्यांच्या वास्तविक जीवनाचा कितपत संबध असतो?
अगदी शून्य नसेल, पण १००% पण नसेल.

फायनली काय ठरलं? पुलं भारी का फाल्तु?

>>फायनली काय ठरलं? >>

असं करणे हेतू नाही. आपापल्या मताने ऐसीकरांनी समीक्षा करणे एवढंच.

या लेखासाठी अस्वलाला १०

हा सिनेमा खूप पैसे खर्च करून पहिला (का? का? का?) पु.लं वरच्या भक्तीमुळे.

पु.ल. आवडणाऱ्या बहुतांश लोकांनी (माझ्यासकट) पुलंची सगळी पुस्तकं अथ: पासून इतिपर्यंत वाचलेलीच नसतात, किंवा, मत देण्यासाठी ती तशी वाचायलाच हवीत असा निकष नसावा, याचं कारणच, माझ्यामते, पुलंच्या विनोदाची जातकुळी "casual ए" मध्ये मोडते. (त्यांचं लेखन "उगाच आपलं" म्हणून सोडून द्यावं, ह्या अर्थी नाही, तर त्यांनी स्वतः कधी "माझं लिखाण सिरियसली घ्या" असा आव आणला नव्हता, असं वाटतं)
"सहज फुलू द्यावे फुल,
सहज दरवाळावा सुवास
अधिक काही मिळवण्याचा
करू नये अट्टहास.

देठ, पाकळ्या, पराग, सुवास
फुल इतकीच देते ग्वाही
अलग अलग करू जाता
हाती काहीच उरत नाही"
- शांताबाई (स्मरणातून)

तर सिनेमाबद्दल सांगायचे इतकेच, की "आहे मनोहर तरी"च जर दाखवायचं होतं, तर सिनेमा पुलंवर न काढता सुनीताबाईंवर का नाही काढला? किती मस्त विषय होता तो! "आपण एक अर्थपूर्ण, विशिष्ट ध्येयानं प्रेरित असलेलं आयुष्य जगतो आहे" हे भान त्यांच्या लेखनात जाणवलं, पण ती ध्येय मागे पडली, आणि एका यशस्वी लेखकाच्या पत्नीची भूमिका शेवटी वरचढ ठरली. तरीही, त्या अतिशय "सजग" पणे जगल्या (Consciously) , असं त्यांच्या ह्या परखड आत्मचरित्रावरून कळतं.

याउलट, पुलं माणूस म्हणून सर्वांचे श्रद्धास्थान आहेत, लेखक म्हणून कालबाह्य होऊनही मग तो जिव्हाळा लेखकामागच्या माणसाबद्दल आहे, तरीही त्यांच्या आंतरिक आयुष्याबद्दल कुठेच वाचनात काही आलं नाही, आणि सिनेमाने ती रिकामी जागाच माझ्यासाठी अधोरेखित केली. त्यांनी विनोदी साचा-पलीकडे जाऊन आत्मचरित्र लिहिलं असतं, तर त्यात काय असतं?