र. धों. कर्वे आणि 'वंडर वूमन'

र. धों. कर्वे आणि 'वंडर वूमन'

- अनिरुद्ध गोपाळ कुलकर्णी

- मूळ इंग्रजी लेखाचा अनुवाद - नंदन

स्त्रीवादातून जन्मलेली 'वंडर वूमन'

मार्च २०१६मध्ये प्रदर्शित झालेल्या 'बॅटमॅन व्हर्सेस सुपरमॅन : डॉन ऑफ जस्टिस' या चित्रपटावर फारशा समीक्षकांनी आपली पसंतीची मोहोर उमटवली नसली, तरी त्यातल्या गॅल गदोत (Gal Gadot)च्या 'वंडर वूमन' ह्या भूमिकेचा मात्र त्यास अपवाद ठरावा.

जगभर सर्वत्रच स्त्रीवादाला उतरती कळा लागली आहे, असा दावा काही जण करतात. परंतु, जेव्हा २०१६ सालच्या सुरुवातीला किम कार्डॅशियन आणि एमिली रॅटाकोव्स्की यांनी इंटरनेटवरील आपल्या न्यूड सेल्फीजना स्त्रीवादाचाच एक आविष्कार मानावा, असं विधान केलं; तेव्हा मात्र स्त्रीवादाला खरोखर उतरती कळा लागली आहे काय, असा विचार मनात आल्यावाचून राहिला नाही.

अर्थात, नेहमीच अशी परिस्थिती नव्हती.

'द सिक्रेट हिस्टरी ऑफ वंडर वूमन', २०१४, ह्या आपल्या ठाशीव प्रबंधात्मक पुस्तकात प्रा. जिल लेपोर म्हणतात :
"...वंडर वूमन ही निव्वळ बॅडअ‍ॅस बूट्स घालून मिरवणारी अमेझॉनियन राजकन्या नव्हे. स्त्रियांना मतदानाचा हक्क मिळावा म्हणून शंभर वर्षांपूर्वी सुरू झालेल्या चळवळीपासून ते आजच्या कचाट्यात सापडलेल्या स्त्रीवादापर्यंतच्या घटनासाखळीतला ती एक महत्त्वाचा निसटलेला दुवा आहे. स्त्रीवादातूनच ती जन्मली आहे."

र. धों. कर्व्यांनी भारतात आधुनिक स्त्रीवादाचा पाया घातला :

भारतातल्या स्त्रीवादाच्या परंपरेचा मागोवा घेताना, र. धों. कर्व्यांचं (१८८२-१९५३) नाव सर्वप्रथम माझ्या मनात येतं. संततिनियमन, कुटुंबनियोजन आणि लैंगिक शिक्षण यांसारख्या मुद्द्यांवर झटून काम करणारे समाजसुधारक अशी कर्व्यांची प्रतिमा आपल्या मनात असली; तरी त्यांचं सर्वात महत्त्वाचं ध्येय हे लैंगिक बाबतींत, स्त्रियांना पुरुषांइतकीच मोकळीक मिळायला हवी, हे होतं. संततिनियमन हा त्याच उद्दिष्टाचा एक भाग होता.

शिवाय कर्वे विवेकवादीही होते. ते जणू गोपाळ गणेश आगरकर (१८५६ - १८९५) यांचाच वारसा सांगत असावेत, असे कलासमीक्षक, विचारवंत आणि महाविद्यालयीन शिक्षक होते.

स्त्रियांना लैंगिक बाबतीत स्वातंत्र्य मिळावं, हा उद्देश डोळ्यासमोर ठेवून काम केल्याचा परिणाम कर्व्यांच्या संततिनियमनाच्या कामावर झाला, असं प्रसिद्ध समीक्षक कै. म. वा. धोंड म्हणतात. सरकार आणि सुशिक्षित समाजातला एक वर्ग - अशा दोन्ही ठिकाणांहून कर्व्यांना याची झळ पोचली. त्यांना आणि त्यांच्या पत्नीला यामुळे वैयक्तिक स्तरावर फार भोगावं लागलं. धोंडांच्या मते, कर्व्यांनी संततिनियमनाच्या कार्यावर अधिक भर द्यायला हवा होता; समाजाने एक वेळ ते स्वीकारलं असतं, पण स्त्रियांना लैंगिक बाबतीत स्वातंत्र्य देण्यास तत्कालीन भारतीय समाज राजी नव्हता.'

"....विवाहसंस्थेची अनावश्यकता, स्वैरसमागमाची इष्टता, अप्राकृतिक संभोगाविषयी उदारता इत्यादी (र. धों.) कर्वे यांची मते आजही भारतीयांना मान्य होणे कठीण. मग ४०-५० वर्षांपूर्वी या मतांबद्दल त्यांची कुचेष्टा झाली, तर ते स्वाभाविकच म्हटले पाहिजे. कामशास्त्र, संततिनियमन व गुप्तरोगप्रतिबंध यांविषयीची माहिती कर्वे यांनी तत्कालीन समाजास दिली, हे त्यांचे कार्य मोठेच म्हटले पाहिजे; परंतु संततिनियमनाचा प्रचार त्यांनी ज्या भूमिकेवरून केला, ती कामस्वातंत्र्याची भूमिका त्यांच्या कार्याला मारकच ठरली." -- (म. वा. धोंड , ‘जाळ्यातील चंद्र: समीक्षालेखसंग्रह’, १९९४/१९९८)

कर्व्यांनी संततिनियमन आणि लैंगिक स्वातंत्र्य ह्या दोन गोष्टींची सांगड घालण्याचा कायम प्रयत्न केला. गुप्तरोग आणि अवांछित गर्भधारणा, या दोन गोष्टींमुळे मुख्यतः कुणाच्याही लैंगिक स्वातंत्र्यावर गदा येऊ शकते. त्यातही अशा नको असलेल्या गर्भधारणेचा जाच हा स्त्रियांनाच सोसावा लागतो. ती टाळण्यासाठी काही उपाय सापडला, तर स्त्रियांना लैंगिक स्वातंत्र्य मिळण्याच्या दृष्टीने ते महत्त्वाचं पाऊल असेल (अशी त्यांची विचारसरणी होती).

आपल्या वाचकांशी, विशेषतः स्त्री-वाचकांशी, याबाबतीत संवाद साधण्यासाठी कर्व्यांनी 'शारदा' नावाची एक काल्पनिक व्यक्तिरेखा निर्माण केली आणि आपल्या 'समाजस्वास्थ्य' ह्या नियतकालिकात (१९२७-१९५३) 'शारदेचे पत्र' नावाचे सदर सुरू केले.

कर्व्यांची 'वंडर वूमन' शारदा हीच तर नव्हे?

शारदा आपल्या लैंगिक स्वातंत्र्याचा केवळ जाहीर उच्चारच करत नाही, तर ती त्याचा पुरेपूर आनंद भोगते. विवाहबाह्य संबंधांनाही तीची आडकाठी नाही. एकाहून अधिक पुरुष तिला आवडले, तर द्रौपदीसारखं राहायचीही तिची तयारी आहे. घरी असताना संपूर्ण नग्नावस्थेत वावरणं तिला आवडतं. कुठल्या क्रांतीबिंतीची वाट न पाहता, स्त्रियांनी आपलं लैंगिक स्वातंत्र्य उपभोगावं, असं तिचं सांगणं आहे.

मारी स्टोप्स (१८८०-१९५८, इंग्लंड) आणि मार्गरेट सँगर (१८७९-१९६६, अमेरिका) या कर्व्यांना समकालीन असलेल्या समाजसुधारकांचं कार्यही याच दिशेने चालू होतं. य. दि. फडकेंच्या 'र. धों. कर्वे' या चरित्रात (प्रकाशनवर्ष १९८१) आणि म. वा. धोंड यांच्या 'जाळ्यातील चंद्र' या संग्रहात या दोघींचा उल्लेख आहे. धोंडांच्या मते, संततिनियमनावर निराळ्या दृष्टिकोनातून लक्ष केंद्रित केल्यामुळे त्यांच्या कार्याला अधिक यश लाभलं. ("पण त्यांनी संततिनियमनाचा पुरस्कार केला तो कामस्वातंत्र्याच्या भूमिकेवरून नव्हे, तर स्त्रीदास्यविमोचन व सुखी कुटुंबसंस्था या भूमिकांवरून.")

याच लेखात धोंड म्हणतात, "कर्व्यांनी आपल्या पुस्तकाचा प्रचार 'स्त्रियांच्या स्वातंत्र्याची गुरुकिल्ली' असा केला, तर सँगर यांच्या पुस्तकाचे शीर्षक 'कुटुंबाच्या मर्यादा' (Family Limitation) असे होते. शीर्षकांतला हा फरक त्यांच्या दृष्टिकोनांतील फरकाचा निदर्शक आहे."

दुर्दैवाने, मार्गरेट सँगरच्या बाबतीत धोंडांचं म्हणणं निखालस चुकीचं आहे.

मार्गरेट सँगर, एक वंडर वूमन :

प्रा. लेपोर म्हणतात :

"राजसत्ता किंवा धर्मसत्तेला न जुमानता मातृत्वाचा अधिकार अबाधित राखणं; आपल्या शरीरावर नियंत्रण असणं हाच स्त्रीवादाचा पाया आहे, असं सँगरचं मत होतं. १९१२ साली मार्गरेट सँगरने 'व्हॉट एव्हरी गर्ल शुड नो' नावाची १२ भागांची लेखमाला लिहिली. त्यात तिने सरळ शब्दांत लैंगिक आकर्षण, हस्तमैथुन, शरीरसंबंध, गुप्तरोग, गरोदरपण आणि मुलांचा जन्म अशा विषयांवर लिहिलं. मुक्त प्रेमावर तिचा विश्वास होता; विवाहबाह्य संबंधांसकट. लग्नसंस्था हे जोखड आहे, असं तिचं मत होतं. स्त्रियांना समानता आणि लैंगिक स्वातंत्र्य मिळणं, हाच मानवतेच्या प्रगतीचा मार्ग आहे यावर तिचा ठाम विश्वास होता. १९३०च्या दशकात, जागतिक स्तरावरच्या स्त्रीवादी चळवळीत तिचं नाव अग्रहक्काने घेतलं जात असे."

'आपल्या संस्कृतीचा इतिहास जेव्हा लिहिला जाईल, तेव्हा त्याला जीवशास्त्रीय दृष्टिकोनाचा पाया असेल आणि मार्गरेट सँगर नि:संशयपणे त्याची नायिका असेल', असं भाकीत प्रसिद्ध लेखक एच. जी. वेल्स यांनी १९३५ साली वर्तवलं होतं. (मार्गरेट सँगरशी त्यांचं अनेक वर्षं प्रेमप्रकरण चालू होतं). कर्व्यांप्रमाणे सँगरलाही अनेकदा तत्कालीन न्यायव्यवस्थेशी दोन हात करावे लागले.

हे सारं वाचल्यानंतर, कर्व्यांचा स्त्रीमुक्तीबद्दलचा दृष्टिकोन सँगरहून फारसा निराळा नाही, असं मला वाटतं. सँगरनेही आपल्या ध्येयाबद्दल किंवा ते साध्य करण्याच्या साधनांबद्दल कधी बचावात्मक पवित्रा घेतलेला दिसत नाही. वास्तविक तिच्या (आणि तिचा प्रियकर, ब्रिटिश सेक्सॉलॉजिस्ट हॅलॉक एलिस याच्या) 'इरॉटिक राईट्स ऑफ विमेन' ह्या संकल्पनेपासून प्रेरणा घेऊन कर्व्यांचा आपल्या कार्यप्रणालीवरचा विश्वास अधिक दृढ झाला असावा.

सँगरने लंडनमध्ये जवाहरलाल नेहरूंची भेट घेतली, भारतात येऊन महात्मा गांधींशीही चर्चा केली. १९३७ साली 'टाईम' आणि 'द नेशन' या नियतकालिकांत ती झळकली आणि 'लाईफ'मध्ये चार पानी फोटोस्प्रेडसह तिची कहाणी प्रसिद्ध झाली.

विल्यम मोल्टन मार्स्टन (१८९३-१९४७) या कलाकाराने डिसेंबर १९४१ मध्ये 'वंडर वूमन' ह्या व्यक्तिरेखेची निर्मिती केली. ऑलिव्ह बर्न ही त्याची प्रेयसी. ऑलिव्हची आई एथल बर्न, ही मार्गरेट सँगरची बहीण. दोघी बहिणींनी मिळून अमेरिकेतलं पहिलं-वहिलं संततिनियमन क्लिनिक सुरू केलं होतं.

'फीमेल सुपरहीरो' व्यक्तिरेखा निर्माण करण्यामागची मार्स्टनची भूमिका अशी :

"मुलांच्या सुयोग्य वाढीसाठी अत्यावश्यक असणार्‍या, मातृसुलभ प्रेम आणि कोमलता ह्या गोष्टी पुरुष सुपरहिरोत अभावानेच आढळतात. कल्पना करा, की गरिबांना मदत करणारा एखादा सुपरमॅन हा तुमच्या मुलाचा आदर्श आहे. असं असलं तरी, त्याच्या व्यक्तिरेखेत प्रेमासारख्या शाश्वत आनंददायी गोष्टीची मात्र उणीव आहे. त्याने शक्तिमान असणं किंवा उदार असणं सहज खपून जातं; पण ह्या खास पुरुषी व्यवस्थेत कोमलहृदयी, प्रेमळ, मायाळू आणि मोहक असणं हे मात्र बायकी ठरवलं जातं. 'छ्या:, हा सारा बायकी मामला आहे. पोरगी कोणाला बनायचंय इथे?', असा शेरा एखादा बालवाचक सहज मारून जातो - आणि हीच खरी ग्यानबाची मेख आहे. स्त्रीची आदिबंधात्मक (archetype) प्रतिमा ही जोवर मुळमुळीत, दुर्बळ अशी आहे; तोवर मुलींनाही अशी 'पोरगी' बनण्यात रस नसेल. पर्यायाने, आदर्श स्त्रीच्या सहृदयता, शांतताप्रियता आणि कोमलता या गुणांतही त्यांना रस राहणार नाही. स्त्रियांची अनुकरणीय, खंबीर वैशिष्ट्यंही त्यांच्या दुर्बळतेमुळे झाकोळून जातील. यावर एक सहज सुचणारा उपाय म्हणजे, अशी स्त्री-व्यक्तिरेखा निर्माण करणं, जिच्यात सुपरमॅनच्या ताकदीसोबतच एका आदर्श आणि सुंदर स्त्रीची वैशिष्ट्यंही असतील."

प्रा. लेपोर पुढे म्हणतात : "१९३७ साली एका पत्रकार परिषदेत मार्स्टनने जगावर स्त्रियांचं राज्य येईल, असं भाकीत वर्तवलं होतं आणि मार्गरेट सँगरला (हेन्री फोर्डपाठोपाठ) मानवतेच्या दृष्टीने जगातली सर्वाधिक महत्त्वाची व्यक्ती म्हणून जाहीर केलं होतं. अशा मार्स्टनला आपण ही 'फीमेल सुपरहीरो'ची व्यक्तिरेखा कोणावर बेततोय, याची पूर्ण कल्पना होती."

१९२० साली प्रसिद्ध झालेल्या सँगरच्या 'वूमन अँड द न्यू रेस' (Woman and the New Race) या पुस्तकामागचा विचार, हाच 'वंडर वूमन'मागचं तत्त्वज्ञानही बनला.

अ‍ॅफ्रोडायटीचं सौंदर्य, अथिनाचं शहाणपण, हर्क्युलसची ताकद आणि मर्क्युरीचा वेग लेऊन, ती अमेरिकन स्त्रियांसाठी प्रेम आणि शहाणपण ह्या दोन अजरामर भेटी घेऊन येते. दुष्ट शत्रूंची कारस्थानं धुळीस मिळवून आणि सार्‍या संकटांना हसण्यावारी नेत; कपटीपणा, विध्वंस आणि मृत्यू यांच्याविरुद्धच्या सनातन लढाईत, वंडर वूमन अमेरिकन तारुण्याचं समर्थ नेतृत्व करते.

प्रेम हीच जगातली सर्वोच्च ताकद असल्याने स्त्रियांनी जगाचं नेतृत्व केलं पाहिजे, असं सँगर आणि मार्स्टन पतीपत्नींचं (हॉलवे ही विल्यम मार्स्टनची पत्नी) मत होतं.

सँगर आणि कर्व्यांची भेट केवळ एकदाच झाली असली (सँगरच्या निमंत्रणावरून, मुंबईत १९३५ च्या नोव्हेंबरमध्ये); तरी त्यातून काही भरीव निष्पन्न झालेलं दिसत नाही. कर्व्यांना 'वंडर वूमन'बद्दल कल्पना असेल का? असलीच, तर त्यांनी ह्या कॉमिकबद्दल सँगरशी चर्चा केली असेल का?

कर्व्यांचे विचार आजच्या समाजाच्या तरी पेलवतील का?

कुटुंबनियोजनाच्या क्षेत्रात भारताने लक्षणीय प्रगती केली असली; तरी मला वाटतं, आजमितीसही कर्व्यांचे विचार आणि दृष्टिकोन (विवाहसंस्थेची निरर्थकता, लैंगिक स्वातंत्र्य आणि हरतर्‍हेच्या लैंगिक क्रियांबद्दल मोकळीक) आपल्या समाजाच्या पचनी पडणार नाहीत.

समलैंगिकता हा अजूनही आपल्या नागरी समाजात आणि सरकारदरबारी उघडपणे बोलण्याचा विषय नाही. इंडियन पिनल कोडच्या सेक्शन ३७७ अन्वये, अद्यापही समलैंगिक संबंध हा गुन्हा मानला जातो.

हस्तमैथुनाबद्दल एकही खुली चर्चा माझ्या पाहण्यात आलेली नाही. एरवी मराठी वृत्तपत्रं जगभरातल्या तर्‍हेतर्‍हेच्या बातम्या छापण्यासाठी आतुर असतात; पण 'द इंडिपेंडंट' ह्या ब्रिटिश वृत्तपत्रात प्रसिद्ध झालेल्या ह्या रिपोर्टबद्दल (बातमीचा दुवा, दिनांक ११ सप्टेंबर २०१५ रोजी) मला अवाक्षरही आढळलं नाही. तो रिपोर्ट म्हणतो : "हस्तमैथुनाचे अनेक फायदे आहेत. वैज्ञानिकांच्या मते, यामुळे तुमची प्रजननक्षमता, रोगप्रतिकारक्षमता आणि आनंदी वृत्ती वाढू शकते."

२०१६ साली, गुरुत्वीय लहरींबद्दल मराठी वृत्तपत्रांनी पानंच्या पानं छापली. अशा 'महत्त्वाच्या' शोधाबद्दल किंवा एकंदरीतच वैज्ञानिकांबद्दल, मराठी वृत्तपत्रांचा उत्साह दुथडी भरून वाहत असतो. मात्र जीवाश्म आणि उत्क्रांतीचा अभ्यास करणारे, विज्ञानाचा इतिहास लोकांसमोर मांडणारे प्रसिद्ध अमेरिकन शास्त्रज्ञ प्रा. स्टीव्हन जे गोल्ड यांच्या 'मेल निपल्स अँड क्लिटरल रिपल्स' ह्या निबंधांसारखं ('बुली फॉर ब्राँटोसॉरसः रिफ्लेक्शन्स इन नॅचरल हिस्ट्री' ह्या पुस्तकातून, प्रकाशनवर्ष १९९१) काहीही माझ्या वाचनात आलेलं नाही.

या लेखात ते म्हणतात :

"...(अल्फ्रेड) किन्सीने आपल्या खास नेमक्या आणि फटकळ शैलीत म्हटल्याप्रमाणे : "ऑरगॅझम मिळवण्याच्या दृष्टीने, हस्तमैथुनाचं आणि आंजार-गोंजारण्याचं (petting) तंत्र हे अगदी संभोगाच्या तंत्रापेक्षाही अधिक विकसित झालेलं आहे."

...शरीररचनाशास्त्र (अ‍ॅनॉटमी), शरीरशास्त्र (फिजिऑलॉजी) आणि प्रत्यक्ष निरीक्षणं यांचं याबाबतीत एकमत आहे. असं असताना, याबाबतीत नेमका प्रश्न कुठे उद्भवतो? विशेषतः योनिलिंगाचाही (क्लिटरस) ऑरगॅझम असतो, हे मान्य करण्यात काय अडचण आहे? उदाहरणार्थ, फ्रॉईडने ह्या क्लिटरल ऑरगॅझमला बालिश का म्हणावं आणि स्त्रियांच्या परिपक्वतेचं परिमाण हे अप्राप्य अशा योनीच्या संदर्भात का ठरवावं?

पुरुषी अहंकार हे अर्थातच, यामागचं एक कारण झालं. स्त्रियांचं संभोगसुख हे पूर्णतः तुमच्या समागमक्षमतेवर अवलंबून नाही हे आपल्याला, म्हणजे एकंदरीतच पुरुषजातीला, मान्य करणं अजिबात जमत नाही - त्याला उघडउघड जीवशास्त्रीय आधार असला तरीही."

शिवाय, एका सर्वेक्षणाबाबत 'द इंडिपेंडंट'मधल्याच एका बातमीचा (१९ डिसेंबर २०१५ रोजी) उल्लेखही कुठे सापडत नाही. (बातमीचा दुवा)

त्या बातमीत म्हटलंय :
"स्त्रियांच्या दृष्टीने, ऑरगॅझम मिळवण्यासाठी हस्तमैथुन हेच सर्वात हमखास साधन आहे. एरवी, रोमँटिक म्हणून फ्रेंचांची जगभर कितीही ख्याती असली, तरी समागमाच्या वेळी ऑरगॅझमची खोटी बतावणी करण्यामध्ये फ्रेंच महिला आघाडीवर आहेत. फ्रान्स, अमेरिका, स्पेन, युनायटेड किंग्डम, इटली, कॅनडा, नेदरलँड्स आणि जर्मनी या देशांत घेतलेल्या सर्वेक्षणात असं दिसून आलं; की जोडीदारासोबत समागम करताना फ्रेंच महिलांना तो परमोच्च बिंदू गाठताना सर्वाधिक अडचणी येतात. योनिप्रवेशामुळे सामान्यतः स्त्रियांना ऑरगॅझम मिळत नसला; तरी अद्यापही परंपरेच्या पगड्यामुळे, तीच पद्धत संभोगात आचरली जात असल्याने असं होतं असावं; असं तज्ज्ञांचं मत आहे."

मला खात्री आहे; 'समाजस्वास्थ्य' मासिकातल्या शारदेस या सर्वेक्षणांबद्दल, आपल्या पत्रांतून नक्कीच भरभरून लिहावंसं वाटलं असतं!

***

चित्रस्रोत : जालावरून साभार