"नॉट विदाऊट....." दुसरी बाजू

दुसर्‍या बाजुचे माहित नव्हते. डॉक्युमेंटरीबद्दलही ऐकले नव्हते. आता शोधुन बघायला हवी. पाटीलकाकांचे आभार!

मी हे पुस्तक पहिल्यांदा ११वीत असताना वाचले होते. त्यावेळी माझी आंतरराष्ट्रीय राजकारणाची समज तितपतच असल्याने (आता मला समज फार आहे असा दावा नाही - पण तेव्हापेक्षा अधिक असावी असा समज तरी आहे ;) ) पुस्तक खटकणे सोडाच अतिशय आवडले होते! इतके की मुस्लिम देशांविरूद्ध काहिशी घृणा उत्पन्न झाली होती.

पुढे इराणी चित्रपट, इतर समांतर पुस्तकांचे वाचन केल्यावर मात्र हेच पुस्तक परत वाचताना स्नेहांकिता म्हणतात त्याप्रमाणे काही विचार मनात आले. काही जुनाट रुढी, त्याचा झालेला लेखिकेला त्रास वगैरे निश्चितच वाईट असले तरी त्यासाठी एकूण देशाबद्दल गैरसमज करून घेणे आततायी ठरावे असे दुसर्‍या वाचनात वाटले होते. आता तुमच्या प्रतिक्रीयेनंतर दुसरी बाजुही प्रकाशात आली आहे हे वाचून उत्सूकता चाळवली आहे. डॉक्युमेंटरी युट्युब वर आहे का? नसेल तर कुठे मिळेल शोधायला हवी

>>पण...बेटीला अमेरिकेलाच परतायचे असल्याने मग 'इराण हा किती भयंकर देश आहे...किती घाणेरडापणा तिथे रुतून बसला आहे...किती अशिक्षता...किती पुरुषप्रधान संस्कृती...खाण्यापिण्याच्या आवडीनिवडीविषयी नाराजी...आदी बाबीबाबत तिने सविस्तर लिहून वाचकांचा कल स्वतःच्या निर्णयाकडे वळविणे.

इराण खूप सुंदर देश आहे आणि इराणी लोकही खूप काईंड, कम्पोज्ड अँड नाईस आहेत असे ठाम मत यानिमित्ताने नोंदवतो.

काल ही डॉक्युमेंटरी पाहिली. डॉ. मेहमुदी यांच्या बहिणीचा "पैसे कमावण्यासाठी बेटी यांनी मुळ कथेत अमाप मसाला तर भरलाच शिवाय तिच्या सहलेखकाची पार्श्वभुमी बघता एकूणच मुस्लिम राष्ट्रांना वाईट रंगात रंगवण्याचा कल - आवड स्पष्ट दिसते" हा आक्षेप अगदीच निराधार वाटत नाही.
शिवाय ती खरेच पर्वतरांगांतून पळाली असेल असे तिच्या बहिणीला वाटत नाही, तर अमेरीकन सरकारनेच मदत करून तिला पळवले असेल व त्याबदल्यात तिच्या पुस्तकाने लोकांचे कंडिशनिंग केले असेल असाही तर्क तिच्या बोलण्यातून जाणवला. मला तो कल्पनाविलास वाट असला तरी या पुस्तकाने इराणच्या इमेजला धक्का पोचला हे नक्की

बाकी, काही अमेरिकन व्यक्तीचे (नाव विसरलो) "अमेरिकेला द्वेष करण्यासाठी कोणीतरी लागतेच. पूर्वी रशिया होता - कम्युनिझम होता. आता ती जागा मुस्लिम देशांनी घेतली आहे" हे निरिक्षण मार्मिक वाटते.

हे पुस्तक दहावीला असताना वाचल होतं
वर ऋषिकेश यांनी म्हटल्याप्रमाणे पुस्तक वाचून एक नकारात्मक प्रतीमा डोक्यात तयार झाली होती
पण या लेखामुळे दुसरी बाजू समजली

याच पुस्तकावर आधारित भारतातही एक पिक्चर निघाला होता
मला वाटत त्यात नाना पाटेकर करिष्मा कपूर आदी मंडळी होती
बिहारच्या पार्श्वभूमीवर आधारित होता

या पुस्तकापेक्षा मला डाँ ऊज्ज्वला दळवी लिखित सोन्याच्या धुराचे ठसके जास्त रोचक वाटलं

काही दिवसांपूर्वी मी इराणच्या पार्श्वभूमीवरील एक पुस्तक वाचले होते. (नाव आता आठवेना.) त्यावरून इराणविषयी पुष्कळ पॉझिटिव्ह माहिती मिळाली. त्यामुळे 'नॉट विदाऊट्..'फारसे भावले नाही. अशोकजी, तुमच्या लेखाने याला पुष्टी मिळाली. तसेच कोणतेही पुस्तक वाचताना पूर्वग्रहाचे ढापण लावू नये, हा दृष्टीकोनही.

सर्वप्रथम अशोक काकांचे आभार की ही दुसरी बाजु उलगडून दाखवली. एकाच गोष्टीच्या अन्य बाजु लोकांसमोर आल्या पाहीजे हेच खरे आंतरजालावर लेखनाचे बलस्थान आहे.

प्रतिसादाचा स्वतंत्र धागा केल्याबद्दल ऐसी संपादकांना धन्यवाद व त्यांचे अभिनंदन.

बहुदा उल्लेख केलेली डॉक्युमेंटरी ही असावी

नॉट विदाऊट माय डॉटर हे पुस्तक बर्‍याच वर्षांपूर्वी वाचले आहे. तुम्ही म्हणता तसे अतिशयोक्ती केली असण्याची शक्यता लक्षात घेऊन देखील लेखिकेबद्दलची सहानुभूती कमी होत नाही. प्रत्येकजण आपली कहाणी सांगताना थोडाफार तरी बायस होत असणारच, कारण जिथे सर्वस्व गुंतले आहे आहे,अशी घटना, किंवा कालखंडाचे वर्णन करताना सर्वसामान्य माणूस तटस्थ राहणे अवघडच नाही तर अशक्य असते (काही सन्माननीय अपवाद असतीलही). त्यामुळे ही कहाणी जर एकांगी वाटली तर तो लेखिकेचा दोष असे मला तरी म्हणता येणार नाही.
तुम्ही लिहिलेले आहे कि डॉ महमुदीची एकच चूक झाली की त्याने आपण कायमचे इराणला जात आहोत हे आपल्या पत्नीला सांगीतले नाही. तुम्ही ही चूक अगदी निग्लीजिबल आहे असे मानता का? इराणला गेल्यावर तिचा पासपोर्ट तिच्याकडून काढून घेण्यात आला होता, बाहेरच्या जगाशी संपर्काची कुठलीही साधने तिला उपलब्ध नव्हती. ही साधी घटना आहे असे मला तरी वाटत नाही. आणि तिच्या मुलीला संपूर्णपणे एक इराणी मुस्लीम स्त्री बनवण्याची प्रक्रीया सुरू झाली होती. हे कुठल्याही व्य्क्तीस्वातंत्र्याची ओळख असलेल्या आईला मान्य होणे शक्यच नाही. बेटी त्या डॉ ची पत्नी असली तरी तिच्या आयुष्याचा एव्हढा मोठा निर्णय त्यांनी तिला न विचारता घेणे हे मला तरी अजिबात समर्थनीय वाटत नाही. कदाचित इराणसारख्या मुस्लीम देशामधेच या वागण्याचे समर्थन होऊ शकते.
लेखिका ही अमेरिकन आहे म्हणून तिने इराण मधील स्थितीचे अवास्तव वर्णन केले असावे असे तुम्ही लिहिले आहे. मग तुम्ही जीन ससून याचे प्रिन्सेस किंवा डॉटर्स ऑफ अरेबिया वाचले आहे का? ती सौदीमधील एका राजघराण्यातील स्त्री ने कथन केलेली कहाणी आहे. ती अमेरिकन नाही. तसेच ब्रेड विनर हे पुस्तक वाचले तर त्या मधे असलेले मुस्लीम स्त्रियाच्या आयुष्याचे वास्तव आणि बेटी मेहमुदीने वर्णन केलेली परिस्थिती यात काही तफावत आढळत नाही. (त्यांचे देश जरी वेगळे असले तरी ते सर्वच कट्टर इस्लामी देश आहेत)
त्या मुळे हा अमेरिकन प्रचार असावा या विचाराशी मी सहमत होऊ शकत नाही.
आणि राहता राहीले डॉ मेहमुदींचे पित्याचे र्‍हुदय वगैरे... तर ते तसे असेलही. आपल्या मुलीला भेटायला न मिळाल्याने ते दु:खी असतीलही. मानवी भावभावना सगळीकडे समान असणार. पण तरीही जे झाले त्यात त्यांची चूक फार मोठी होती असे मला वाटते.
त्या मुळे या कहाणीची दूसरी बाजू असलीच, तरी ती फारच कमकुवत आहे असेच मला वाटते.

हे पुस्तक लोकप्रिय होण्यात त्यातला "ते" कसे वाईट असतात हा सूर महत्त्वाचा होता असे वाटते. स्त्रीवरचा अन्याय किंवा स्त्रीची लढाई यापेक्षा......

इराण आणि महमूदी नसते तर पुस्तक कदाचित गाजले नसते.

(तीच गोष्ट लज्जा या तसलीमा नसरीन यांच्या पुस्तकाची)

>>इराणमधले लोक प्रेमळ, दिलदार वगैरे असतीलही. तसे जगातले कुठलेच लोक मनानी वाईट असत नाहीत.
पण ते काही त्यांच्या अन्यायकारक चालीरितींचे समर्थन असू शकत नाही.

याच्याशी सहमत.

इराण किंवा इतर मध्यपूर्वेतले देश आणि त्यांच्या संस्कृतीतलं स्त्रियांचं स्थान अशा दिशेनं ही चर्चा चालली आहे म्हणून काही स्त्रीकेंद्री इराणी चित्रपटांमधलं स्त्री-पुरुष संबंधांचं चित्रण आठवलं -

सारा - दारियुश मेहेरजुई (इब्सेनच्या 'डॉल्स हाऊस'चं रूपांतर)
स्वतःला एक व्यक्ती म्हणून उभं करू पाहणारी स्त्री. तिचा नवरा हे शक्य होऊ देत नाही म्हणून ती घराबाहेर पडते.
ऑफसाइड - जाफर पनाही
फूटबॉलची मॅच पाहायला इराणमध्ये स्त्रियांना बंदी आहे त्यामुळे पुरुषाच्या वेशात मॅचला जाऊ पाहाणारी मुलगी.
अ‍ॅपल - समीरा मखमलबाफ
जन्मापासून वयाची अकरा वर्षं वडिलांनी घरात डांबलेल्या मुली आयुष्यात पहिल्यांदा घराबाहेर पडतात त्याची गोष्ट.

आता या सिनेमांच्या गोष्टी वाचल्या तरीही हे लक्षात यावं की खुद्द इराणमधल्या रसिकमान्य दिग्दर्शकांनी जी स्त्री-प्रतिमा दाखवली आहे ती मुक्त स्त्रीची नसून बध्द स्त्रीची आहे. आता विकीपीडियावरच्या या एंट्रीतून काही उद्धृतं -

"Bad hijab" ― exposure of any part of the body other than hands and face – is subject to punishment of up to 70 lashes or 60 days imprisonment.
In May 2006, a group of women's movement activists in Iran initiated the "Stop Stoning Forever" campaign. The campaign claims it has succeeded in saving 5 women from stoning up to March 2008, in association with the Volunteer Lawyers' Network.
The "One Million Signatures" campaign aims to end legal discrimination against women in Iranian laws by collecting a million signatures. Examples of such laws include one that gives lower value to legal testimony by women than to legal testimony by men, and one that limits punitive damages in cases of the wrongful injury or death of a woman to half of that of a man.

अनेक गोष्टी यातून स्पष्ट झाल्या असतील अशी आशा आहे.

सर्वप्रथम संपादक मंडळाचे मनःपूर्वक आभार...एवढ्यासाठी की त्यानी 'हा' विषय स्वतंत्र चर्चेचा होऊ शकतो म्हणून त्याला स्वतंत्र अस्तित्व देणे गरजेचे आहे असे मानून त्याप्रमाणे लागलीच कार्यवाही केली. झालेही अगदी तसेच असेच त्यानंतर आलेल्या प्रतिसादांवरून तसेच त्यातील मताची घनता पाहून. थॅन्क्स.

सर्वश्री ऋषिकेश, सागर, स्नेहांकिता, मेघना, प्रसाद, अर्धवट, सहज, जाई, श्रावण मोडक, नितिन थत्ते, चिंजं...आदी मान्यवरांनी विषयवाढीबाबत जी भर घातली त्याबद्दलही आभार. मनिषा यानी मांडलेला विचारही मी मान्य करताना, त्याला तसेच अन्य मतांच्या अनुषंगाने हा विषय पुढे नेत आहे....

एकटया बेटीच्या उदाहरणावरून इराण-अमेरिकन नात्याचे वा सामंजस्याचा सिद्धांत मांडणे धाडसाचे होईल. आज अमेरिकन समाजामध्ये इराणी रक्ताचे इतके प्राबल्य आहे की तेथील इराण्यांची लोकसंख्या [आजमितीस ५ लाखापेक्षा जास्त आहे] पाहता या दोन राष्ट्रांमध्ये कधी वितुष्ट होते का ? याचीच शंका मनी यावी. आज स्थिती अशी आहे की जगातील अन्य कोणत्याही देशापेक्षा अमेरिकेतच इराणी अधिक संख्येने वास्तव्यास आहेत आणि ज्याना 'प्रतिष्ठित' म्हटले जाते अशा मेडिसिन, प्रोफेसर्स, इंजिनिअरिंग, व्यापारउदीम क्षेत्रात ही मंडळी नावलौकिक मिळवून आहेत. मूळ अमेरिकन नागरिकांना बेटीच्या कथनामधील खटकलेला मोठा भाग म्हणजे तिला मेहमूदी कुटुंबियांकडून आलेले अनुभव [तिच्या भाषेतील] हे व्यक्तिगत स्वरूपाचे न मानता तिने 'इन टोटो' त्या देशाच्या संस्कृतीबद्दल रंगविले. म्हणजे 'मी म्हणते तसाच सारा इराण आहे' हा हट्ट...जो ना सर्वसामान्य अमेरिकन वाचकाला पटला, ना समीक्षकांना. वर काही सभासद म्हणतात तसे या प्रकरणातील दुसरी बाजू...डॉ.सईद मेहमूदी यांची...जशीच्यातशी स्वीकारणे जड जाईल....मान्य, पण म्हणूनच इथे मुद्दा येतो तो 'विवेका'चा. दोन्ही बाजू ऐकल्यानंतरच आपण एखाद्या देशाच्या चालीरितीविषयी भाष्य करू शकतो. त्यातही 'मुस्लिम देशांचे कल्चर' म्हणजे ते परंपरावाद्यांचे आगरच असणार तसेच पूर्णतः पुरुषप्रधान असणार हा आपला भारतीयांचा दृष्टिकोण आपण बाजूला ठेवू शकत नाही अशीच स्थिती आहे. 'अ' राष्ट्राची संस्कृती 'ब' राष्ट्रापेक्षा भिन्न आहे म्हणून 'ब' ने स्वत:च्या पुरोगामित्वाचा डिंडीम मारण्यात अर्थ नसतो. ज्याचे झाड त्याची फळे...मग त्या फळाची चव मालकाला गोड वाटत असल्यास वाटसरूने त्या चवीला नाक मुरडण्यात कसली दृष्टी नाही.

बेटीच्या पुस्तकाच्या आधारे काही अमेरिकन वाचकांच्या प्रतिक्रिया मी एकत्रीत केल्यात...त्या जशाच्यातशा इथल्या सदस्यांनी स्वीकाराव्यात असा माझा आग्रह नाही, पण किमान त्या अनुषंगाने तेथील...अमेरिकन...वारा तरी लक्षात येईल :

१. The untruths begin with the cover of the book, which features the image of a woman who is dressed in a manner which is decidedly not Iranian. So, even before you have read a single word, you have been given an image that is not authentic. The book is carefully packaged to cater to the American people's fears and prejudices. Also, the book isn't an isolated phenomenon. It's a product of a veritable cottage industry of horror stories and black-and-white portrayals of Muslim societies (Persepolis, Reading Lolita in Tehran, etc.).

२. Why would anybody fabricate such horror stories? Because there's a market for it. These books wouldn't sell as well otherwise. If one of countless Muslim women who live fulfilling lives of achievement wrote a story in which religious Muslims didn't come across as demons, it would be simply discounted as propaganda; there would be no market for it. Only that which is considered true that conforms to the prejudices and stereotypes.

३. There are many things the author wrote about that are very typical of Iranian behavior, things that I have grown to love about the culture (the best food, the love of tea, the strong family unit, the way they seem like they're arguing when they're talking). My husband agreed that for the most part, it did represent the culture accurately. (Except for the uncleanliness part - my husband's family are all very clean, almost afraid of germs.) With this book you have to keep in mind the time in which it takes place. It's a time of turmoil and war. Things were chaotic. It was also written before things like the Internet. We all know Iran has its problems. You can't base a whole culture on one crazy family. Remember also, the people are just like us, but it's their government that has the guns and unfortunately, the fanatical people run the government.

वरील प्रतिक्रिया ह्या सार्‍या 'फीमेल' वाचकांच्या आहेत...यातील एक वाक्य, "You can't base a whole culture on one crazy family"....मला फार रोचक आणि प्रातिनिधिक वाटते. कारण राजस्थानातील खाप पंचायत निवाड्यातील एका 'ऑनर किलिंग' प्रश्नावरून सार्‍या भारताला "मागासलेले" म्हणण्यात हशील नाही.

या 'ऑनर किलिंग' वरून आणखीन् एक खास अमेरिकन फॅब्रिकेशनचा किस्सा आठवला...जो 'नॉट विदाऊट...' संदर्भात बोलका ठरू शकतो.

"नॉर्मा खौरी' या अमेरिकन महिलेने [जी मूळची जॉर्डन देशातील...पण वयाच्या तिसर्‍या वर्षापासून अमेरिकन नागरिक झाली...लग्नही तिथल्याच तरुणाशी झाले]. पतीसमवेत ऑस्ट्रेलियातील मुक्कामात तिने 'जॉर्डनमधील एका मैत्रिणीची हॉनर किलिंगची एक सत्यकथा" म्हणून "Forbidden Love" नामक एक पुस्तक लिहिले जे रॅण्डम हॉऊसने प्रसिद्ध केले. जॉर्डन हा मुस्लिम देश आणि तेथील 'ऑनर किलिंग' हा अमेरिकन आणि युरोपिअन्स देश इथे चघळण्यास चांगला विषय म्हणून नॉर्माचे हे पुस्तक भलतेच गाजले. पण सिडनी मॉर्निंग हेराल्डच्या माल्कम नॉक्स या संपादकाला ही ऑनर किलिंगची सत्यकहाणी एकप्रकारची फसवी कहाणी (Hoax) असल्याच्या संशयावरून त्याने त्या दृष्टीने "फॉरबिडन लव्ह" मधील घटनांचा प्रत्यक्ष मागोवा घेतला आणि २४ जुलै २००४ रोजीच्या सिडनी पुरवणीत नॉर्मा खौरी या लेखिकेने समस्त वाचकवर्गाला कसे फसविले आहे याचा वृत्तांत सोदाहरणासह प्रसिद्ध केला. खुद्द रॅण्डम हाऊसही त्यामुळे अडचणीत आले कारण त्यांच्या स्पॉन्सरशिप योजनेंतर्गतच नॉर्मा ने त्या पुस्तकाचे लिखाण पूर्ण केले होते. हे "Hoax" प्रकरण आपल्या अंगी शेकणार असे दिसल्यावर मग लेखिका नॉर्माने जाहीररित्या पुस्तक लिहिताना आपण 'लिटररी लायसेन्स" घेतले होते हे मान्य केले.

"The Best-Seller's Lie Exposed" या शीर्षकांतर्गत ही 'नॉर्मा' कहाणी http://www.smh.com.au/articles/2004/07/23/1090464851887.html?oneclick=t… या लिंकवर अधिक अभ्यासासाठी वाचता येईल.

~ अशी अनेक 'जादाची भरती' केलेली पुस्तके अमेरिकन मार्केटमध्ये कित्येकदा 'सेन्सेशन' निर्मितीकरीता आणली जातात, त्याला जितका लेखक/लेखिका जबाबदार तितकेच पब्लिशिंग हाऊसेसदेखील. कोणत्याही प्रकारे आपल्या हाऊसचे पुस्तक हे 'साप्ताहिक बेस्ट सेलर्स' च्या यादीत अग्रक्रमाने कशारितीने राहील याकडी त्यांचे पीआरओ लक्ष देत असतील तर मग पुस्तकातील मजकुरामध्ये 'लोकप्रिय' समजला जाणारा मसाला कशारितीने भरला पाहिजे याची कार्यशाळा ते नवोदित लेखकांसाठी नित्यनेमाने चालवित असतातच.

बेटी आणि नॉर्मा म्हणजे कुणी ब्रॉन्टे सिस्टर्स नव्हेत....एकदोन पुस्तकांपुरतीच त्यांची लेखनसीमा...त्यामुळे जितके 'लिटररी फ्रीडम...लायसन्स' घेता येते तितके त्यानी त्या त्या वेळी घेतले असणार हे मान्य करण्यास हरकत नसावी. झालाच गोंधळ काहीसा...तर माफी मागून सुटका करून घेता येतेच...दुसरीकडे जितक्या आवृत्या निघायच्या तितक्या निघालेल्या असतातच.

~ असो. मी डॉ.सईद महमूदी यांची बाजू मांडली म्हणजे तो कुणी 'पंख छाटलेला देवदूत' होता असा माझा बिलकुल दावा नाही. फक्त बेटीच्या 'सुटके' च्या कहाणीच्या भोवर्‍यात वाचकाने स्वतःला अडकवून न घेता किनार्‍यावरून या घटना पाहिल्या तर योग्य त्या निर्णयाप्रत येण्यास तो/ती यशस्वी होऊ शकतो/शकते...इतकेच.

>>इराणी लोक अदबीने व व्यवस्थित वागतात.

हे खरंच आहे, पण त्यामुळे नक्की काय सिद्ध होतं? भारतात पाहुण्यांशी अदबीनं आणि व्यवस्थित वागणारे लोक आपल्या बायकोशी किती वाईट वागू शकतात ते अनेकांनी पाहिलं असेल.

वाचतो आहे.
फुरसतीत परतून भर टाकतो.

>>शेवटी स्त्रियांना कसे वागवायचे हे प्रत्येक व्यक्तीच्या आत काय दडलेले आहे ते व्यक्तीमत्त्व ठरवते संस्कृती नाही. स्वतःला हवे ते करण्यासाठी असे राक्षस संस्कृतीचा आधार मात्र नक्की घेतात.

विधान आणि त्याचा व्यत्यास : प्रत्येक पुरुषाचं वर्तन त्याच्या संस्कृतीच्या वारशाच्या भिंगातून पाहता येईलच असं नाही, पण ह्याचा अर्थ असाही होत नाही की संस्कृतीमुळे अजिबातच फरक पडत नाही. दोन्ही बाजूंचं सरसकटीकरण अयोग्य ठरेल. आणि तरीही असं म्हणता यावं : पुरुषप्रधान संस्कृतीतून येणारी स्त्रीवरची पारंपरिक बंधनं पाश्चात्य देशांत जितकी सैल झाली आहेत, तितकी ती भारतात किंवा इराणमध्ये झालेली नाहीत. हे लक्षात यावं म्हणून मी सिनेमांचे उल्लेख केले होते. लोकप्रिय खेळाचा सामना स्त्रीला पाहायला मिळणं ही गोष्ट आज काही विशेष (आपल्यालाही) वाटत नाही. त्यावर त्या समाजात असलेल्या बंधनावर एक चित्रपट पाहण्यात येतो तेव्हा ह्या आणि अशा बंधनांची जाणीव होते. चित्रपट अतिरंजित असू शकतो; पण हे बंधन अतिरंजित नाही, तर प्रत्यक्षात अस्तित्वात आहे. त्यामुळे बंधनांविषयीची ही जाणीव सापेक्ष नाही. कादंबरीबद्दलदेखील अशी शक्यता नाकारता येत नाही (मी कादंबरी वाचलेली नाही. त्यामुळे अधिक ठाम विधान करू शकत नाही.) त्यामुळे पाश्चात्य संस्कृतीत वाढलेल्या स्त्रीला आपल्या पोटची पोर अशा संस्कृतीत (पक्षी : बंधनांत) वाढू नये असं वाटणं काहीसं साहजिक ठरावं.

रोचक चर्चा.
मनिषा, मेघना, प्रसाद आणि चिँजं शी सहमत!
मी पुस्तक वाचले नाही आणि सिनेमाही पाहीला नाही.
पण थोडाफार तसाच शक्ती पाहिलाय. त्यात संजय कपूर(नवरा) टोळीयुद्धात मरतो. आणि नाना पाटेकर(सासरा) आपल्या वंशाच्या दिव्याला ठेउन घ्यायचा प्रयत्न करतो. शेवटी थोडीशी दुसरी बाजू अशी दाखवलीय की, नाना 'अगर मैँने उनको नही मारा तो वो मुझे मार डालेँगे, त्यामुळे मी आणि माझं घराणं या टोळीयुद्धात अडकलेलंच राहणार पण तू इसको लेके जा' म्हणतो आणि सून, नातू ला जाउ देतो. सून ही 'बेटा दादाजी को प्रणाम करो' म्हणते :-)
मला खुदा के लिये मधला हिरोइन चा बाप पण आठवला. स्वतः अमेरीकन (की ब्रिटीश?) स्त्रियां शी २ लग्न+ घटस्फोट आणि तिसर लिव इन केलेला. पण मुलीचा बॉयफ्रेंड अमेरीकन(की ब्रिटीश?) आहे हे कळल्यावर, तिला पाकिस्तानातील आदिवासी भागात नेउन, धर्माँध चुलतभावाशी लग्न लाउन देतो. आणि इथले टॉइलेट ठीक नाहीत म्हणुन दुसर्या दिवशी परत अमेरीका(की ब्रिटन?) मधे जातो.

जो पुरुष आपल्या पत्नीला मारहाण करतो त्याचे समर्थन कसे होऊ शकते ? ज्या देशात 'हिजाब' पाळावा लागतो, स्त्री स्वातंत्र्यावर असंख्य बंधने आहेत, त्या देशात कायमचे राहायला जाताना, ते पत्नीला न सांगणे, हा अक्षम्य गुन्हा आहे. इथे इराण या देशाचा प्रश्न नाही. अशा तर्‍हेने पत्नीशी वागणार्‍या प्रत्येक पुरुषाचा, मग तो कुठल्याही देशाचा असो, धिक्कारच आहे.

काही प्रथांवरून एका समाजाची पूर्ण संस्कृतीच कशी रानटी आहे, असं सरसकटीकरण करणं चूक आहे हे मला मान्य आहे. त्याबद्दल काही म्हणणं नाही. किंबहुना अफगाणी स्त्रियांचा छळ या एकाच गोष्टीचा यूसपी करून पिळणार्‍या कादंबर्‍यांचा हल्ली मला मनस्वी वीट आला आहे (मग कुणाला मी कितीही निष्ठुरहृदयी वाटो.)
पण -
चर्चेत एकाएकी असे प्रतिसाद येत होते, की कशी बेटी मेहमूदीच कांगावखोर आहे, सासरच्या कुठल्याच गोष्टी न आवडणार्‍या बायकाच कशा फाजील असतात, इत्यादी. शब्द निराळे वा चेष्टेच्या सुरातले असतीलही. पण ते दुसर्‍या टोकाचे सरसकटीकरण वाटायला लागले होते, म्हणून विरोध नोंदवला, इतकेच.

पुस्तक वाचलंय. पण बेटीच्या नवर्‍याला तिने तिच्या इच्छेने इराणमधे रहावं असं वाटत होतं तर तिचा पासपोर्ट का तिच्या हातात दिला नाही? तिच्या इच्छेविरुद्ध तिच्यासाठी असलेल्या परदेशात डांबुन पडायची वेळ का आणली?

दुसरी बाजु म्हणाल तर बिन लादेनला पण दुसरी बाजु आहेच की! लेख अज्जिबात पटला नाही.

"संसारासाठी" बायकोनेच सगळं काही सोडलं पाहीजे हीच ती पुरुषप्रधान मानसिकता ! (संदर्भ - गारगोटीत राहीलेली परदेशी महीला)

मला वाटतं या चर्चेला निष्कारण वेगळे वळण लागत आहे. बेटी महमुदी यांनी केवळ ‘इराणी पुरुषी वर्चस्व’ याविरुद्ध लिहिलेले नसून एकूणच इराणमध्ये वास्तव्याच्याच विरोधात लिहिलेले दिसते. डॉ. महमुदीसोबत अमेरिकेत रहात असताना बेटी याना त्यांच्या कोणत्याही वागण्याबद्दल कसला आक्षेप असल्याचे लिखाणावरून दिसत नाही. मात्र इराणमध्ये गेल्या गेल्या लगेच मतभेदाला सुरुवात होते. Crazy family चे वर्णन सुसंगत व तार्किक वाटत नाही. तसेच इराणमधील वास्तव्याच्या अखेरीस डॉ. महमुदी यांचे वागणे पूर्ववत (अमेरीकेतल्यासारखे) झाल्याचे बेटी लिहितात. मग पुन्हा ते मारहाण करतात यात विसंगती वाटते. अन तरीही त्यांचे सहकार्य मिळवण्याचा प्रयत्नसुद्धा बेटी करत नाहीत.
सर्व पुस्तकभर अमेरिकेत परत जाणे हे एकच उद्दिष्ट व्यापून राहिलेले दिसते.
लेखनावरून दिसलेल्या विसंगती मी मांडल्या आहेत. यात व्यक्तिगत मताचा संबंध नाही.

ह्या प्रतिसादामुळे कोणाचा गैरसमज झाला असेल तर ती फक्त एक कोपरखळी होती आणि बेटी मेहमुदी किंवा इतर कोणाही व्यक्तिकडे रोखून केलेली नव्हती हे स्पष्ट करू इच्छितो. त्यातल्या सत्याच्या अंशामुळेच ती विनोदी वाटते हे लक्षात येईलच.
मुळात बेटी महमुदी यांनी कांगावा केला आणि तिच्या नवर्‍याचं बरोबर आहे किंवा इराणमध्ये सगळं आलबेल आहे असं इथे कोणालाच म्हणायचं नसेल असे वाटते.
मुद्दा एवढाच आहे की एका घरात घडलेल्या गोष्टी अशा पद्धतीने रंगवल्या आहेत की त्या देशात पाऊल ठेवायलाही कोणालाही भीती किंवा घृणा वाटेल.
पुस्तक वाचताना सुरुवातीला लेखिकेबद्दल सहानुभूति आणि इतर लोकांबद्दल घृणा निर्माण झाली तरी हळूहळू त्याचा अतिरेक होतोय हे लक्षात येते आणि शेवटी लेखिकेच्या सुटकेचे फारसे समाधान वाटत नाही असा मला पुस्तक वाचताना अनुभव आला.
स्लमडॉग मिलियनेअर पाहून कोणत्याही सुजाण भारतीयाला जे वाटेल तेच हे पुस्तक वाचून कोणत्याही इराण्याला वाटेल असे वाटते.
असो.
बाकी कोणावरही काहीही शिक्का मारायला सगळेच स्वतंत्र असतातच. इराणी लोक रानटी आहेत, भारतीय घाणेरडे आहेत आणि अमेरिकन सुसंस्कृत,स्वच्छ आणि स्वतंत्र आहेत असे कोणाला म्हणायचे असेल तर म्हणोत बापडे.

@अशोक पाटील
*आपण दोन बाबींमधे गल्लत करतो आहोत, असं मला वाटतं.

एखाद्या माणसावर लहान / मोठा / अपेक्षित / अनपेक्षित / सुसह्य / असह्य (हे सगळे सापेक्ष) अन्याय होणे - त्याने त्याविरोधात आवाज उठवणे - अन्यायग्रस्त असल्यामुळे बरेचदा त्याचा सूर काहीसा कंठाळी-एकांगी असणे.

आणि

याचा वापर करून घेऊन तिसर्‍याच व्यक्तीने अन्याय करणार्‍या व्यक्तीची (/संस्थेची / देशाची / समाजाची) रितसर बदनामी करणे.

तुमच्या रीना रॉयच्या उदाहरणातूनही हेच जाणवलं. मिडिया कसा अन्यायनिवारक-दुर्जनसंहारक-सज्जनतारक आहे असं कुणाचंच म्हणणं नसावं (शक्यतादर्शक). फक्त त्यामुळे रीना रॉयवर अन्याय झालाच नाही असं म्हणू नये (होय, तिला सगळं आधी ठाऊक होतं, असं गृहित धरू. पण आपल्यावर अन्याय होणारेय हे आधी ठाऊक असलं तरी तो प्रत्यक्ष भोगल्यावर त्यातून बाहेर पडावंसं वाटूच नये, असं म्हणणं अमानुष होईल.) तिच्यावरच्या अन्यायाचं 'वेटेज' (मराठी शब्द?) कमी असेल, पण त्याला मिळालेली अवास्तव प्रसिद्धी ही तिची चूक कुठल्याही परिस्थितीत असू शकत नाही.

बेटी महमूदीच्या उदाहरणात तर तिला आपल्यावर अन्याय होणार आहे याची कल्पनाही नसणार (मी पुस्तक साधारण दहा वर्षांपूर्वी वाचलं आहे, चूकभूल देणेघेणे). म्हणून इराण सरसकट वाईट ठरत नाही हे खरं, पण अन्यायग्रस्त माणसाला सारासार विचार करून सर्वांना न्याय देणारं असं काही म्हणणं कठीण-दुर्मीळ असतं हेही खरंच. शिवाय अमेरिकन प्रचाराला कितपत गंभीरपणे घ्यावं, हेही तारतम्यानंच ठरवायचं.

@ननि
छे छे! ती प्रतिक्रिया विनोदातून आहे हे मला कळत होतं, पण आधी बेटीकडे झुकणारी सहानुभूतीची लाट एकदम डॉ. मेहमूदींकडे झुकत चालल्यासारखं (दोन्ही चूकच, हे मान्य आहे) त्या प्रतिक्रियेपासून जाणवलं, म्हणून तिचं निमित्त झालं, इतकंच.

बाकी, आता (माझ्याकडून) पुरे.

*पुरवणी: गोष्टी इतक्या वॉटरटाईट कंपार्टमेंट्समधे नसतात, आणि सगळ्याचा सगळ्याशी अंतिमत: संबंध असतोच, त्यामुळे या दोन गोष्टी एकमेकींत गुंतणार हे मला मान्य आहे. पण पत्रकार वा समीक्षकानं जितपत होता होईतो त्रयस्थपणे वर्तमानाकडे पाहावं अशी अपेक्षा असते, तितपत त्रयस्थपणा वापरून आपण गुंतागुंत 'होता होईतो' टाळावी, असं मत आहे, म्हणून गल्लत टाळायचा प्रयत्न.

प्रत्येकाला समजलेली , जाणवलेली कविता वेगळी असते असे म्हणतात. म्हणजे जी कविता मला आवडली तीच कविता अ पा काकांनाही किम्वा जून कोणाला आवडली असेल तरी कारणे वेगळी असू शकतात. जो तो आपापले भावविश्व, अनुभव, कल्पना, संकल्पना कवितेशी जोडून पहात असतो, म्हणून असं होतं म्हणे.
अमूर्त चित्रे,संगीत ह्यातही बरेच "वैयक्तिक जाणिवे"च्या पातळीवर बरेच असते.(चित्रगुप्त, चि.जं आणि सर्व्च वाचकांनी अवश्यक असल्यास दुरुस्ती करावी. )
.
एकंदर चर्चेचा सूर पाहता कमी अधिक फरकाने सर्वांचच बरोबर वाटतय. कारण ज्याची त्याची घडण वेगळी. ज्यानी त्यानी भोगलेलं आयुष्य, आयुष्याकडं पहायचा दृइष्टीकोन, कधी शासक म्हणून काढलेला काळ आणि कधी शासित म्हणून काढलेला काळ ह्यापैकी जो जास्त, त्याबाजूला त्याचे मत कललेले असणार.
चूक्-बरोबर असे काहीच नाही.
.
थोडक्यात, गद्य पुस्तकांचे आकलनही ज्याचे त्याचे स्वतंत्र असू शकते असेच वाटते.
.
Unix is simple but it needs a genius to understand its simplicity!
--Dennis Ritchie

टिपः- मी पुस्तकवेडा नाही, वाचन इथल्या दिग्गजांच्या मानाने नगण्य आहे. निदान हे पुस्तक तरी वाचलेले नाही. त्यामुळे गपगुमान चर्चेच्या वाचकाच्या भूमिकेत होतो. पण वाचलं नसलं पुस्तक आणि नसला बघितला पिक्चर, तरी मताची प्पिंक टाकायची उबळ दाबता आली नाही.

झकास चर्चा ...
पुस्तक फार पूर्वी वाचलंय पण इराणविषयी वाईट इमेज सोडून जातं पुस्तक नक्कीच, हे आठवतंय...

दुसरी बाजू फारशी बळकट नसली तरी बाजू आहे हे नक्की...

प्रस्तुत पुस्तक मी वाचलेले नाही, वाचण्यात रसही नाही. परंतु येथे चाललेल्या चर्चेने एक कुतूहल चाळवले.

डॉ. मेहमूदींनी या विषयी (आपली बाजू मांडणारे, किंवा अन्यथाही) काही पुस्तक लिहिलेले आहे काय? त्यांना तशी गरज वाटली असावी/नसावी/किंवा कसे?

अर्थात, डॉ. मेहमूदींनी असे काही पुस्तक लिहिले असल्यास तेही वाचण्यात मला स्वारस्य नाही, हेही तितकेच खरे. परंतु असे कुतूहल चाळवले, हेही खरे.

अतिअवांतर - १: 'नवराबायकोंच्या भांडणात पब्लिशरचा लाभ' अशी काही नवी म्हण या संदर्भात रूढ करता यावी काय?

अतिअवांतर - २: बाकी पब्लिकला काय, काहीतरी मसालेदार चघळायला हवेच असते, झाले. (नवराबायकोच्या भांडणाइतके - प्रेझेंट पार्टीज़ एक्सेप्टेडचा न्याय सर्वत्र लागू आहे - मसालेदार जगात दुसरे काय असावे बरे? त्यात पुन्हा कष्टडी, अपहरण (?), आणि त्यातही इराण - यानी कि सोने पे सुहागा.)

असो.

ता.क.:

यावर फिनलंड फिल्म इन्स्टिट्यूटच्या साहाय्याने 'विदाऊट माय डॉटर' नावाची एक डॉक्युमेन्टरी तयार केली...त्यामध्ये या प्रकरणाची दुसरी बाजूही अमेरिकन जनतेला समजली.

मूळ लेखातील हा भाग आत्ताच वाचला. "डॉक्युमेंट्र्या - त्याही फिनलंड फिल्म इन्स्टिट्यूटच्या - तशाही कोण पाहतो?" या प्रश्नास जरी बगल द्यायचे ठरवले, तरीही "कशासाठी???" हा मूलभूत प्रश्न भेडसावल्याशिवाय राहत नाही. म्हणजे, अमेरिकन जनतेला - किंवा फॉर द्याट म्याटर कोणत्याही जनतेला - या अत्यंत खाजगी बाबीतील दुसरी बाजू समजावण्याची गरज काय? नि अमेरिकन जनतेला (युअर्स ट्रूली इन्क्लूडेड) काय वाटते याने नेमका काय फरक पडतो?

१. एका व्यक्तीच्या अनुभवावरून देशाबद्दल सरसकट मतं बनवावीत का? (अनेक लोक बनवतात हे मान्य आहे.)
२. मला भारतात भेटलेल्या इराणी मुलींनी स्त्री-स्वातंत्र्याचा विषय निघाल्यावर "भारतातल्या मुलींना काय वाट्टेल ते कपडे घालून बाहेर पडता येतं; आमच्याकडे हे स्वातंत्र्य नाही" अशी सरळसरळ तक्रार करून माझ्या भारतीय समाजाबद्दल असणार्‍या संबंधित तक्रारींना कचर्‍याची टोपली दाखवली होती.

वर श्री.'न'वी बाजू यानी डॉ.मेहमूदी यानी या संदर्भात काही पुस्तक वगैरे लिहिले आहे का ? तसेच त्या फिनिश डॉक्युमेन्टरी संदर्भातही केलेली पृच्छा काहीशा उशीराने मी पाहिली. त्या संदर्भातील माझ्याकडे जी माहिती आहे, ती थोडक्यात खालीलप्रमाणे 'न'वी बाजू तसेच या विषयात स्वारस्य असू शकणार्‍या अन्य सदस्यांसाठीही देत आहे.

१९९० मध्ये सॅली फिल्ड अभिनीत 'नॉट विदाऊट माय डॉटर...' हा अमेरिकन चित्रपट सर्वत्र प्रकाशित झाला. मूळ पुस्तक आणि हा चित्रपट यामुळे 'इराण' देश आणि तेथील नागरिक यांच्याविषयी खूप गैरसमज प्रसृत होत आहेत [त्यातही इराणीयन संस्कृतीचे विद्रुपीकरण आणि इराणीयन नवरा म्हणजे हा कसा स्टीरिओटाईप 'वाईफ-बीटर' दाखविला गेला आहे] हे पाहिल्यावर त्याला उत्तर म्हणून वस्तुस्थितीजन्य त्या देशाचे दर्शन घडविणे क्रमप्राप्त आहे असे युरोपमध्ये वास्तव्यास असलेल्या मूळच्या इराणीयन नागरिकांच्या एका गटाने डॉ.सईद मेहमूदी यांच्या साहाय्याने 'विदाऊट माय डॉटर' ही ९० मिनिटांची डॉक्युमेन्टरी तयार केली. या गटाचे प्रमुख होते अलेक्सिस कुरोज; जे फिनलंडचे नागरिक बनले होते. डॉक्युमेन्टरी तयार करण्याचा प्रमुख उद्देश्य अर्थातच सॅली फिल्डच्या चित्रपटातील अमेरिकन प्रोपोगंडा किती खोटारडा आहे तसेच त्या प्रकरणाची दुसरी बाजूही जगाला समजणे गरजेचे आहे, हे त्यानी डॉक्युमेन्टरी प्रदर्शनादरम्यान भरलेल्या पत्रकार परिषदेत सांगितले होते [सदरच्या डॉक्युमेन्टरीजचा खर्च युरोपमध्ये वास्तव्यास असलेल्या मूळच्या इराणीयन नागरिकांनी केला असून इराण सरकारकडून त्याना कोणतीही आर्थिक मदत मिळालेली नव्हती]. कुरोज यांच्या म्हणण्यानुसार डॉ.सईद मेहमूदी एक भूलतज्ज्ञ म्हणून जितके अमेरिकन सोसायटीमध्ये प्रसिद्ध होते, तितकीच मान्यता आणि आदर त्याना तेहरान हॉस्पिटलमध्येही मिळत होता. डॉक्युमेन्टरीमध्ये पतीपत्नीना ओळखणार्‍या अमेरिकन आणि इराणीयन्स यांच्या मुलाखती घेण्यात आल्या आहेत. त्यापैकी कुणीही डॉ.सईद मेहमूदीवर ते 'वाईफ-बीटर' असल्याच्या शक्यतेवर होकारार्थी मत व्यक्त केलेले दिसत नाही. खुद्द डॉक्टरांनी या डॉक्युमेन्टरीशिवायही एकूणच त्यांचे अमेरिकन जीवन तसेच तेहरानमधील बेटी, मेहताब यांचा सहवास तसेच फारकत यावर 'आठवणी' लिहिण्याचा संकल्प जाहीर केला होता जो इंग्लिश व फारसी मध्ये प्रकाशित होईल असे म्हटले गेले होते. त्याचे पुढे काय झाले याचा विदा उपलब्ध नाही, कारण आता खुद्द डॉ.मेहमूदीच हयात नाहीत.

डॉ.सईद मेहमूदी आपल्या कन्येच्या {मेहताब} फोटो आणि त्या डॉक्युमेन्टरी पोस्टरसोबत

आपल्या डॉक्युमेन्टरीला आणखीन् अधिकृतता प्राप्त व्हावी यासाठी कुरोज यानी बेटी मेहमूदी तसेच या जोडप्याची कन्या 'मेहताब मेहमूदी' [जी त्यावेळी २३ वर्षाची झाली होती] यांच्याशी हरेक प्रकारे संपर्क साधण्याचा प्रयत्न केला, तथापि बेटीने त्याना काहीच प्रतिसाद दिला नाही, इतकेच नव्हे तर मेहताबलादेखील टीमच्या कोणत्याही सदस्याशी बोलण्यास मनाई केली होती.

[अवांतर : 'विदाऊट माय डॉटर....' या डॉक्युमेन्टरीपूर्वी डॉ.कुरोज यानी 'वेटिंग फॉर गोदो इन द गॉल.....' नावाची डॉक्युमेन्टरी तयार केली होती जी एका अशा इराणीयन इसमाच्या सत्यकथेवर आधारित होती की ज्याला काही आंतरराष्ट्रीय तांत्रिक अडचणीमुळे पॅरिसच्या विमानतळावरील गोडाऊनमध्येच चक्क १८ वर्षे राहाणे भाग पडले होते. त्याच्या [करीमी नासेरी] कहाणीवरील ही डॉक्युमेन्टरी इतकी गाजली की त्यावर स्टीव्हन स्पीएलबर्गने टॉम हॅन्क्सला त्या भूमिकेसाठी निवडून 'द टर्मिनल' नावाचा चित्रपट तयार केला होता.]

दोन देशांचा/संस्कृतीँचा संघर्ष याऐवजी फक्त दोन व्यक्तीँमधला संघर्ष असे पाहता, काही प्रश्न पडले. त्याची कोणी उत्तरे देउ शकेल का?
१. डॉ सईद इराण मधे जन्मले-वाढले आणि मग बेटर प्रोस्पेक्टस् साठी अमेरीकेत गेलेले का?
२. इराण-अमेरीकेतला राजकिय तणाव आणि दोन्ही संस्कृतीँमधला फरक लग्न करायच्या आधी दोघांनाही माहीती असावा. त्याने फार फरक पडणार नाही असे वाटल्याने त्यांनी लग्न केले असावे. की ग्रिन कार्ड साठी?
३. अमेरीकेत गेल्यानंतर किती वर्षाँनंतर डॉ सईद वर इराणी पणाचे टोमणे सुरु झाले? की जाणवायला लागले? की टोमण्यांचा त्रास सुरु झाला?
४. मनापासुन संसार करायचा असल्यास ते टोमणे दुर्लक्ष करणे सोपे गेले नसते का? की मुलगी मोठी व्हायला लागली आणि तिने अमेरीकन संस्कृतीत वाढू नये हाच उद्देश इराणला परतण्यामागे होता?
५. तसे असेल तर अमेरीकन बायको चालते पण अमेरीकन मुलगी नको हा दांभिकपणा नाही का?
६. बेटी, सईद यांनी दोघांनी एक एक पाउल मागे येउन काही मध्यम मार्ग काढायचा प्रयत्न केलेला का? उदा. इराण/अमेरीका ऐवजी कोणत्या तिसर्याच देशात राहणे.

सर्वश्री नितिन थत्ते, अस्मिता आणि अदिती-३१४ यानी मांडलेल्या विचारांच्या अनुषंगाने ही चर्चा पुढे नेण्याचा हा प्रयत्न.

१. "वाईफ बीटर बहुधा नसतील/नसणार असं परिचितांनी सांगणं हे कदाचित गैरसमजावर आधारित असू शकेल......" ~ नक्कीच नितिन जी. शेजारच्या घरात काय घडते यावर भाष्य करण्यास कुणी मला सूचना केली आणि तेथील 'सुधाकर' त्याच्या 'सिंधू' वर नित्यनेमाने हात टाकत असला तरी मी विचारणार्‍याला थेट तसे कधीच सांगू शकणार नाही. हा एक सामाजिक सौजन्याचा भाग असतो, शिवाय खास मध्यमवर्गीय पळवाट....{'कशाला परक्याच्या झेंगटात आपण पडा ?" असा सोयिस्कर विचार} देखील असते. फक्त हा जो कुणी विदा गोळा करणारा/विचारणार असतो त्याच्या विवेकावर अशा मौखिक मुलाखतीतून नेमके काय सार काढावे यावर बरेचसे अवलंबून असते. मेट्रो निर्मित 'नॉट विदाऊट....' ही एका पुस्तकावर आधारित 'पटकथा' असून त्यामध्ये धंद्यासाठी 'फिक्शन सदृश्य' बरेचसे स्वातंत्र्य घेतले जाणार हे उघडच आहे. स्मगलर हुसेनला 'गुड सॅमॅरिटन' म्हणून रंगविणे हे जसे बेटीच्या दृष्टीने योग्य तसेच अमेरिकन मनालादेखील 'असेही कुणी खुदाई खिदमदगार इराणमध्ये आहेत जे तिथे अडकलेल्या बिचार्‍या अमेरिकन नागरिकाला सर्वतोपरी साहाय्य करण्यास पुढे येतात....' इ.इ. पण असे स्मगलर हे शेवटी पैशासाठी काय वाट्टेल ते करायला तयार असतात हे चित्रपटात कुठेच अधोरेखीत होत नाही....त्याला कारण म्हणजे दिग्दर्शकाला त्या प्रकरणातील उजवी बाजूच दाखविणे सोयीचे होते. पण 'डॉक्युमेन्टरी' मध्ये असे स्वातंत्र्य घेता येत नाही हे उघडच आहे. तिथे 'पटकथा' हा प्रकार नसतो. उपलब्ध व्यक्ती आणि जी काही कागदपत्रे असतात त्याच्याच आधारे दुसरी बाजू दाखविण्याचा प्रयत्न......जो तुम्ही म्हणता तसे तिथे 'पत्नी'ची बाजू आलेली नाही. त्याचे कारण बेटी वा मेहताबने डॉ.कुरोज या दिग्दर्शकाच्या विनंतीला रुकार दिला नाही, इतकेच म्हणता येईल. दोन्ही रुपांना 'टाकावू' कुणी म्हटलेले नाही, हे तर पुस्तकाच्या प्रथम प्रकाशनापासून सिद्ध झाले आहेच.

ओप्रा विनफ्रे, लॅरी किंग, डोनाव्ह्यू बार्बरा वॉल्टर्स, सॅली राफायल आदी जगप्रसिद्ध मुलाखतकर्त्यांनी 'टीव्ही टॉक शो' अंतर्गत बेटी यांची थेट स्टुडिओत मुलाखती घेऊन परतपरत जशी तिची बाजू अमेरिकन जनतेसमोर मांडली, तसेच डॉ.सईद मेहमूदी याना बोलावून त्यांचीही या प्रकरणी बाजू जनतेला त्यांच्या मुखातून सांगण्याची संधी होती....ज्यासाठी फक्त ओप्राने आवश्यक ते प्रयत्न केले होते, पण अमेरिकन सरकारने डॉ.मेहमूदीना अमेरिकेत पाय ठेवण्यास मज्जाव केला असल्याने तो प्रयत्न तसाच अपुरा राहिला.

अस्मिता यानी मांडलेले काही प्रश्न...

१. डॉ सईद इराण मधे जन्मले-वाढले आणि मग बेटर प्रोस्पेक्टस् साठी अमेरीकेत गेलेले का?
~ डॉ.सईदच नव्हे तर इराणच्या शाह यांच्या 'राजघराणे' शाही काळात अमेरिका आणि इराण यांच्यात कमालीचे सख्य होते. इराणची 'मॉडर्न कल्चर कंट्री' अशी प्रतिमा तयार करण्यासाठी 'अमेरिकनाईज्ड वेस्टर्न' विचाराच्या शाहनी अमाप संपत्तीच्या आधारे जे साधार प्रयत्न केले त्यामध्ये इराणी तरुणांनी उच्चविद्याविभूषित व्हावे म्हणून त्याना अमेरिका इंग्लंड अशा देशात उच्च शिक्षणासाठी जाण्याकरीता कित्येक प्रकारच्या आर्थिक सोयीसवलती जाहीर केल्या होत्या. दुसरीकडे अमेरिकेलाही गल्फ राजकारणात {विशेषतः तेलसंदर्भात} असा एक 'गलेलठ्ठ' मित्र हवाच असणार हे उघड असल्याने स्पॅनिश, आफ्रिकन रक्तामागोमाग मग इराणीयन रक्ताला देखील अंकल सॅमच्या अंगणात मुक्त प्रवेश मिळाला.

ज्याला उच्च पदस्थ म्हटले जाते, अ‍ॅकॅडेमिकली साऊंड, तसेच मेडिसिन क्षेत्र इथे इराणी युवकांनी अमेरिकेत आपले झेंडे रोवले. तिथले मोकळे वातावरण त्याना हवेहवेसे वाटत गेले यात आश्चर्य वाटण्याचे कारण नाही. तशातच इकडे मूलतत्ववाद्यांनी शाहचा पश्चिमेकडील वाढता घरोबा पाहून 'इस्लामला धोका निर्माण होत आहे....' अशी हाकाटी उठवून त्यांच्याविरूद्ध रान पेटविले आणि मग आयातुल्ला खोमेनी सत्तेवर आल्यावर पुरोगामीवाद्यांची जी मुस्कटदाबी तिथे सुरू झाली त्याबाबतचा माहिती इथे देणे म्हणजे परत एक नवीन लेखच तयार होईल. थोडक्यात जे अमेरिकेत त्या स्थित्यंतराच्या काळात राहिले, ते तेथील नागरिकत्व स्वीकारूनच राहिले आणि मग साहजिकच संसारही अमेरिकन युवतींसमवेत सुरू झाले. इराणी युवा पिढीची त्या त्या क्षेत्रातील कर्तबगारी हा अमेरिकन युवतीला आकर्षित करून घेणारा एक विशेष मुद्दा होताच, शिवाय पर्शियन परंपरेची छापही अमेरिकन समाजमनावर होतीच...नव्हे आजही आहेच. बेटीसारख्या हजारो तरूणींनी अशा इराणीयन तरुणांशी विवाह केले आहेत...त्यापैकी कित्येक तरुणी त्यानंतर तेहरान इथे जाऊन राहिल्याही आहेत....[हे डॉक्युमेन्टरीमध्ये दाखविले गेले आहे.].

ऑस्कर विजेती 'जीना डेव्हिस' ही अभिनेत्री तुम्हा सदस्यांना माहीत असेल असे गृहित धरतो.....['लॉन्ग किस गुडनाईट...ची नायिका, तसेच 'अ‍ॅक्सिडेन्टल टुरिस्ट' मधील भूमिकेसाठी ऑस्कर मिळविणारी]. हीचा नवराही इराणी असून अमेरिकेत तो प्लॅस्टिक सर्जन आहे. एक मुलगीही आहे. अशी अनेक सुखी संसाराची उदाहरणे देता येतील. थोडक्यात डॉ.सईद बेटर प्रोस्पेक्ट्ससाठीच अमेरिकेत गेले होते असे म्हणून चालणार नाही, तर ती त्यांच्या काळातील एक सहज घडत गेलेली प्रक्रिया होती, जी त्यानी स्वीकारली आणि तिथे भूलतज्ज्ञ म्हणून नावही कमाविले होते.

२. इराण-अमेरीकेतला राजकिय तणाव आणि दोन्ही संस्कृतीँमधला फरक लग्न करायच्या आधी दोघांनाही माहीती असावा. त्याने फार फरक पडणार नाही असे वाटल्याने त्यांनी लग्न केले असावे. की ग्रिन कार्ड साठी?

~ दोन राष्ट्रातील तणाव 'खोमेनी' काळात सुरू झाला, त्यावेळी डॉ.सईद अमेरिकेत सेटल झालेच होते, विवाहही झाला होता. राहता राहिला 'कल्चर क्लॅश' प्रश्न. तर तो दोघेही सुशिक्षित आणि समंजस असल्याने तो विषय त्या त्या वेळी दोघांत चर्चीला गेला असणार असे गृहितक मांडले तर ते चुकीचे म्हणता येणार नाही. 'ग्रीन कार्ड' चा तर प्रश्न नव्हतात. इराणी नागरिकांचे 'शाह रेजिम' दरम्यान अमेरिकेत दिलखुलास स्वागत होत होतेच.

३. अमेरीकेत गेल्यानंतर किती वर्षाँनंतर डॉ सईद वर इराणी पणाचे टोमणे सुरु झाले? की जाणवायला लागले? की टोमण्यांचा त्रास सुरु झाला?
~ खोमेनी राजवटीने ज्यावेळी 'अ‍ॅन्टी-अमेरिकन प्रोपोगंडा' जाहीरपणे सुरू करून आपल्या देशाला इस्लामी परंपरावादाचे रूप देण्यास सुरुवात केली, बुरखा पद्धती, पुरुषप्रधान संस्कृती आणण्याचे काम सुरू झाले, त्यावेळेपासून अमेरिकन-इराण नात्यात दुफळी पडत गेली आणि मूळ अमेरिकन्सना आपल्या देशात फोफावत चाललेले हे इराणी पीक डोळ्यात सलू लागले. 'टोमणे टोचे' हा सिव्हिल लाईफमधील एक नित्याचा भाग होता. एम.डी. क्वालिफिकेशन्सच्या डॉक्टरला जर तो नोकरी करीत असलेल्या दवाखान्यातील कम्पाऊंडरदेखील मनी लागेल असे टोमणे मारत असेल तर त्या डॉक्टराचे अस्वस्थ होत जाणे नैसर्गिक प्रक्रिया मानावी लागेल. हॉस्पिटलमधील बदलते वातावरण आणि काम करण्याचा ताण या गोष्टी सईद यानी बेटीशी शेअर केल्या होत्याच.

४. मनापासुन संसार करायचा असल्यास ते टोमणे दुर्लक्ष करणे सोपे गेले नसते का? की मुलगी मोठी व्हायला लागली आणि तिने अमेरीकन संस्कृतीत वाढू नये हाच उद्देश इराणला परतण्यामागे होता?
~ मान्य. पण दुसरीकडे बदलत्या राजकारणी अवस्थेतील तेहरानच्या बातम्याही काहीशा हार्दिक वा सुखकारक नव्हत्या. तिथे डॉक्टरांची आई होती, छोट्या बहिणी होत्या, भाऊ होते...त्यांचीही खबरबात घेणे जर एक मुलगा या नात्याने सईद याना वाटले तर त्याबाबत त्याना कसा दोष देता येईल ? टोमण्याकडे सुरुवातीला दुर्लक्ष केले गेले असणारच. ती काय एका रात्रीची कथा नव्हती....प्रमाण आणि टोमण्यातील विखार वाढत गेल्यानंतरच त्यानी मनोमनी काही निर्णय घेतले असणार हे उघड आहे. मुलगी त्या वातावरणात वाढावी की नाही, हा प्रश्न निदान त्या क्षणी तरी त्यांच्यासमोर असेल नसेल, पण एकदा तेहरानला परतल्यानंतर मात्रे मेहताबने आपल्याजवळच राहावे असा त्यांचा निर्णय होता.

५. तसे असेल तर अमेरीकन बायको चालते पण अमेरीकन मुलगी नको हा दांभिकपणा नाही का?
~ याला उत्तर काय देणार ? फक्त इतकेच म्हणतो की त्यानी बायको आणि मुलगीनेही आपल्यासोबत इराणमध्ये राहावे असे वाटत होते....यात दांभिकपणा नसावा. शिवाय कायदाही त्यांच्या बाजूनेच आहे, असे तेहरानमधील खुद्द अमेरिकन एम्बॅसीच्या अधिकारी व्यक्तीने बेटीला प्रत्यक्ष मुलाखतीत सांगून 'तुम्हाला डायव्होर्स मिळू शकतो, पण इराणी कायद्यांतर्गत मुलीचा ताबा पित्याकडे जातो....जो आपण मानला पाहिजे...' अशी स्पष्ट चेतावणीही दिली होती....जी बेटीने अर्थातच मानली नाही.

६. बेटी, सईद यांनी दोघांनी एक एक पाउल मागे येउन काही मध्यम मार्ग काढायचा प्रयत्न केलेला का? उदा. इराण/अमेरीका ऐवजी कोणत्या तिसर्याच देशात राहणे.
~ चर्चा नक्कीच झाल्या असणार, पण मेहमूदी यानी आपली मेडिकल करीअर तेहरान इथेच व्यतीत करण्याचा निर्णय घेतला होता. त्यामुळे अन्य विकल्प खुंटले गेलेच.
बेटीने तरी असे काय प्रयत्न केले होती की ज्यामुळे मेहमूदी घरातील लोकांना तिच्याविषयी आपुलकी वाटावी ? मुक्कामास सुरुवात केल्यापासून ड्रेसपासून ते स्वयंपाकघरातील पदार्थ यावर तिने खास 'अमेरिकन छाप' उमटविण्यास सुरुवात केली होती. तुम्हाआम्हाला सर्वांना माहीत आहे की मुस्लिम धर्मात 'बीफ' मटण निषिद्ध मानले जाते. अशा घरात मटण खायचेच असेल तर अन्य विकल्प उपलब्ध असतानाही बेटीने स्वतः बाजारात जाऊन 'बीफ' आणले आणि स्वतःसाठी व मुलीसाठी ते शिजवत ठेवले. हा प्रकार घरातील अन्य ज्येष्ठ मुस्लिम स्त्रीयांना किळसवाणा आणि धर्मशिकवणविरोधी वाटला नसेल ? 'बीफ' मुस्लिम धर्मात चालत नाही, ही बाब एका सुशिक्षित अमेरिकन युवतीला माहीत नसेल ?

इराणी घाणरडेपणाबद्दल लिहिताना बेटीने ' हे लोक वर्षातून एकदा आंघोळ करतात....' असे जे वक्तव्य केले आहे, त्यात किती तथ्य असू शकेल ? कुणीही कुठल्याही देशातील स्त्री-पुरुष वर्षभर आंघोळीशिवाय राहू शकतील ? दिवसातून पाच वेळा नमाज पढणारे हे मुस्लिम लोक प्रत्येक नमाजाच्या अगोदर स्वच्छ पाण्याने अंग धुवून पुसून घेतातच...ती एक प्रथाच आहे. शिवाय बेटीने डॉ.सईद यांच्यासमवेत पती-पत्नी दरम्यान होत असलेल्या शरीरसंबंधाचे वर्णन केले आहे, ते करताना तिने कबुलीही दिली आहे की, 'प्रत्येक सेक्सनंतर सईद लागलीच बाथरूममध्ये जाऊन आंघोळ करत....' हे वर्णन जसे अमेरिकेन जीवनाला लागू असेल तसेच तेहरानमधीलही....आणि जर डॉ.सईद प्रत्येक सेक्सनंतर आंघोळीला जात असतील....त्या आवश्यकतेबद्दल इस्लाममध्ये म्हटले गेले आहे....तर त्या न्यायाने तेहरानमधीलच काय पण इराणमधील प्रत्येक पुरुष निदान त्या अ‍ॅक्टनंतर का होईना आंघोळ करीत असेल हे ओघाने आलेच. मग बेटीला 'घाणेरडापणा' दिसला तो नेमका कसला ?

असो...इतपर्यंत ठीक आहे.

धन्यवाद अशोक पाटील आणि इतर सर्व प्रश्नकर्ते ....
ही अशी चर्चा वाचत राहायला आवडेल...
वाचनखुणेत अजून एक धागा अ‍ॅडवल्या गेला आहे...

उत्तम चर्चा... दुसरी बाजू उत्तमप्रकारे समोर आणल्याबद्दल धन्यवाद.

अस्मिता यानी विचारणा केलेला "जर सईद यांच्या जागी इराणी स्त्री असती आणि बेटी यांच्या जागी अमेरीकन ख्रिश्चन पुरुष तर शरीयत लॉ नुसार मुल कोणाकडे गेले असते?...." हा प्रतिसाद काहीशा उशीराने पाहिला. त्या संदर्भातील हे उत्तर :

~ इंग्रजीत ज्याला Highly improbable situation म्हटले जाते तशीच ही शक्यता आहे i.e. इराणी स्त्री ने अमेरिकन ख्रिश्चन पुरुषाशी विवाह करणे. असा विवाह इराणच काय पण जॉर्डन, अमान, लेबॅनॉन, सिरिया इथेही बिलकुल मान्य होत नाहीत. त्यातल्या त्यात तुर्कस्थान काहीसे लिबरल आहे अशा आंतरधर्मीय विवाहाच्याबाबतीत. पण जर आपण 'इराण' हाच देश नजरेसमोर आणला तर त्या देशातील तरुणीने परधर्मीयाशी 'इराण'मध्येच राहून लग्न करणे म्हणजे केवळ बहिष्कृतीचीच शिक्षा नव्हे तर प्रसंगी 'स्टोनिंग' देखील होऊ शकते....झालेल्या घटनाही आहेत. याबाबतीत इराणी शरिअत लॉ फार फार कठोर आहे, अस्मिता.

शरियतनुसार लग्नाबाबत 'धर्मबुडवेपणा' करणार्‍या तरुणीला 'झिना' असे संबोधिले जाते. 'झिना = बिनमाफीचा अपराध'. याचाच दुसरा अर्थ पकडले गेल्यास तिला वा तिच्यावतीने पतीला वा अन्य नातेवाईकाला त्या संदर्भात रदबदली करता येणार नाही. विवाहच लॉ रुल्सच्या विरोधात आहे म्हणजे त्याला कायद्याची मान्यता नाही, दुसरीकडून साहजिकच होणारे अपत्य हे अनौरस समजले जाईल आणि त्याची रवानगी थेट शासकीय अनाथालयात...इतकी कडक अनुशासन पद्धती आहे या संदर्भात. त्यामुळे मुलगी कितीही धाडसी, बंडखोर विचाराची असली तरी इराणमध्ये राहताना ती असे जीवाला येणारे धाडस करू शकते नाही.

मात्र हीच इराणी युवती कॅनडा, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, न्यूझिलंड आदी देशात शिक्षणासाठी आहे, आणि तिथे तिने स्थानिक ख्रिश्चन युवकाशी [धर्म न बदलता] विवाह केला आहे - अशी उदाहारणे घडलेली आहेत - आणि विवाहानंतर जर ती परत तेहरानमधील कुटुंबियांना भेटायला त्या ख्रिश्चन नवर्‍यासह आली तर विमानतळाच्या बाहेर पडण्यापूर्वी नवर्‍याला 'मी या क्षणापासून इस्लाम धर्म स्वीकारला आहे' याचे प्रतिज्ञापत्र द्यावे लागते. विमानतळावर अशी मौलाफौज विनंतीवरून हजर होते आणि अवघ्या १५ मिनिटाच्या सोपस्कारानंतर हे धर्मांतर होऊन जाते. नवर्‍यालाही त्यात काही वावगे वाटत नाही कारण त्याला माहीत असतेच की व्हिसाची मुदत संपल्यानंतर पत्नीसह तो परत आपल्या देशात परतणार आहे, त्याच्या ख्रिश्चानिटीला धक्का न लागता.

ही सोय दोन्ही बाजूनी उपयुक्त ठरते. अशा केसेसमध्ये जर घटस्फोटाची बाब आलीच तर ज्या देशात ती प्रक्रिया घडेल तेथील रितिरिवाजानुसार अपत्याबाबत निर्णय होतो. उदा. तेहरानमध्ये घटस्फोट केस चालू असेल तर परत शरिअतनुसार त्या अपत्याचा ताबा [मूल ७ वर्षाच्या आत असेल तर थेट...] बापाकडे जाईल...कारण बाप तांत्रिकदृष्ट्या का असेना आता तो 'मुस्लिम' झाला आहे म्हणून शरिअतच्या कायद्यातील तरतुदी त्याला लागू असतील. ऑस्ट्रेलियात घटस्फोट केस चालू असेल तर तेथील रिवाजाप्रमाणे आर्थिकदृष्ट्या [आणि मेन्टलीही] सक्षम असलेल्या व्यक्तीकडेच अपत्याचा ताबा जातो.

थोडक्यात...इराणी तरुणी तेहरानमध्ये असली काय किंवा टोकिओत असली काय...शरिअतच्या नजरेत तिच्यावर कायमस्वरुपी 'सेकंड सेक्स' म्हणूनच शिक्कामोर्तब होईल; म्हणून अपत्यावर ती हक्क सांगू शकणार नाही.